ذکر

ذکر؛ یادکردن زبانی، قلبی و عملی خداوند.

ذکر از جمله رفتارهای عبادی رایج در سبک زندگی اسلامی است. انواع ذکر زبانی، قلبی و عملی با لحاظ شرایط و آداب آن موجب آرامش روانی و امنیت اجتماعی می‌شود. همچنین اگر ذکر با اخلاص همراه نباشد، پیامدهای منفی برای فرد و جامعه به‌دنبال دارد.

مفهوم‌شناسی

ذکر در فرهنگ مسلمانان به‌معنای یادکردن زبانی و قلبی خداوند با تکبیر (الله اکبر)، تحمید (الحمد لله)، تحلیل (لا اله الا الله) و حوقله (لا حول و لا قوة الا بالله) است. در قرآن واژه ذکر برای معانی مختلفی مانند یادکردن با زبان و قلب، حفظ‌کردن، طاعت و پاداش، نمازهای پنجگانه، موعظه، بیان، تعریف‌کردن، قرآن، تورات، خبر، شرف، مسخره‌کردن، لوح‌ محفوظ، ثناگویی، وحی، رسول، نمازجمعه و نماز به‌کار رفته است. ذکر با دعا متفاوت است. دعا به‌معنای درخواست و طلب است، مانند صلوات که از بهترین دعاها به شمار می‌رود؛ اما ذکر درخواست ندارد، مانند آیات قرآن که از برترین اذکار محسوب می‌شود. در آموزه‌های دینی به سه گونه از ذکر شامل ذکر زبانی، قلبی و عملی، اشاره شده است که از میان آنها، ذکر عملی از نظر ارزش و اثرگذاری، مرتبۀ بالاتری دارد.

پیشینۀ ذکر

در نظام آفرینش، خداوند همواره به شیوه‌های مختلف یاد شده است؛ از منظر آموزه‌های اسلام، تمام مخلوقات در یاد خدا به‌سر می‌برند، که از میان آنها در متون دینی به ذکر خدا از سوی فرشتگان و انسان‌ها و نقش و پیامد آن در سبک زندگی، توجه بیشتری شده است؛ به‌عنوان مثال پس از رانده‌شدن آدم از بهشت، اذکاری توسط جبرئیل برای رفع غم و وسوسه به او آموخته شد. در کتاب عهد عتیق، ذکرهای حضرت داوود دلالت بر اهمیت یاد خدا در آیین یهود دارد. در انجیل نیز مسیحیان به ذکر و یاد خدا سفارش شده‌اند.

جایگاه ذکر در اسلام

ذکر از عبادت‌های رایج در فرهنگ مسلمانان است. در قرآن کریم همۀ انسان‌ها به گفتن ذکر، سفارش شده‌اند. یاد خدا موجب هدایت انسان و تقویت ایمان در او می‌شود و پاسخ به نیاز فطری انسان برای دستیابی به حقیقت و رهایی از عیب و نقص است. ذکر خداوند در روایات، بهترین و پاکیزه‌ترین عبادات نزد خداوند، برترین لذت نزد دوستداران خداوند و از جمله ویژگی‌های مؤمنان معرفی شده است. براساس آیات قرآن، از لحاظ یاد خدا به چهار گروه تقسیم می‌شوند:

1. خردمندان؛ در همه حال به یاد خداوند هستند.

2. مؤمنان حقیقی؛ هنگام یاد خدا بدون تکبر به سجده می‌افتند و تسبیح خدا می‌گویند.

3. منافقان و ریاکاران؛ خدا را کم یاد می‌کنند.

4. کافران؛ خدا را یاد نمی‌کنند؛ چشم و گوش آنها بسته است و یادآوری از سوی دیگران به نفرت آنها از خدا می‌افزاید.

جایگاه ذکر در سبک زندگی مؤمنانه

از جمله نشانه‌های دینداری ملتزم‌بودن افراد به ذکر است. در سبک زندگی اسلامی، یاد خدا با رفتارها روزمره افراد آمیخته می‌شود. ذکر به‌عنوان عبادت و رفتار آیینی از نظر محتوا، اجرا و کارکردهای فردی و اجتماعی نقش بسزایی در دوری انسان از وسوسه‌های شیطان، سلامتی روان و کامیابی در زندگی دارد.

شرایط و آداب ذکر

در آموزه‌های دینی برای دریافت اثرات ذکر به رعایت شرایط و آدابی سفارش شده است، از جمله خلوت، آرامش، حضور قلب، اخلاص، استقامت در ذکر، طهارت، خشوع، نشاط، فراغت و پرهیز از گناه.

بهترین اوقات ذکر

در سبک زندگی مؤمنانه برخی اوقات برای ذکر و یاد خدا به‌دلیل اثربخشی بیشتر، مورد تاکید واقع شده است، مانند بامدادان و شامگاهان، یکم تا سیزدهم ماه ذی‌الحجه، روز جمعه، ماه رمضان، هنگام جنگ، در شروع هر کار، تقسیم هر چیزی و داوری‌کردن، هنگام رعد و برق، زمان غافل‌بودن مردم، در تنهایی، در شروع سخن‌گفتن، هنگام خوردن، هنگام خواب، هنگام برخاستن، در مسجد، مکه، خانه، بازار، سفر و با هر کسی که یاد خدا می‌کند.

مواضع ذکر

یکی از ویژگی‌های تربیتی ذکر، ایجاد حرکت و پویایی در انسان است. یاد خد ا در سبک زندگی مؤمنانه به‌ویژه در موقعیت‌های حساس مورد تاکید قرار گرفته است، مانند زمان رویارویی با دشمن (دشمن درونی مانند نفس اماره و دشمن بیرونی مثل شیطان)، هنگام غم و‌اندوه، هنگام داوری و تقسیم، هنگام خشم، هنگام شادی، هنگام تنهایی، هنگام ورود به بازار (بازار به‌دلیل مشغولیت‌های آن ممکن است انسان را به غفلت‌اندازد).

آثار ذکر

براساس منابع دینی، یاد خدا در سبک زندگی اسلامی با آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی گوناگون، همراه است. کسی که در طول زندگی همواره خدا را یاد کند، خدا نیز هنگام سختی‌ها او را یاری خواهد کرد؛ همنشینی با خدا در طول زندگی، جلب محبت خدا، رستگاری، آرامش، غذای روحانی، دوری از شیطان و دستیابی به کمال، از آثار فردی یاد خدا است. همچنین امنیت اجتماعی، کاهش آسیب‌های اجتماعی، رونق‌یافتن مناسک دینی، گسترش وفاق اجتماعی و افزایش رفاه در جامعه از پیامدهای اجتماعی یاد خدا است.

تداوم ذکر

برخی عوامل که سبب تداوم یاد و ذکر خداوند در سبک زندگی دینی می‌شوند عبارت‌ا‌ند از:

1. مبارزه با موانع یاد خدا مانند دنیاپرستی، شراب‌خواری، قماربازی، سرگرمی‌های نامشروع، آرزوی‌های دراز و پُرخوری؛

2. تقویت خداشناسی؛ خداوند کمال و جمال مطلق است و هرچه بر شناخت انسان نسبت به خدا افزوده شود محبت او به خداوند بیشتر می‌شود و هرچه محبت‌ بیشتر شود، خدا را بیشتر یاد می‌کند؛

3. یاد مرگ؛

4. نیازهای روحی و روانی؛

5. مبارزه با استرس.

عوامل بازدارندۀ انسان از ذکر

در سبک زندگی مؤمنانه ذکر و یاد خدا از جمله راه‌های زدودن غفلت به‌شمار می‌رود. برخی از عوامل بازدارنده‌ای که انسان را از یاد خدا غافل کرده، به امور مادی مشغول می‌کند عبارت‌اند از: غفلت، وسوسه‌های شیطان، افزون‌خواهی، آرزوهای طولانی، اموال و فرزندان، سرگرمی‌های بیهوده و دوستان ناباب.

منابع

• قرآن کریم.
• «آثار و موانع ذکر»، وب‌سایت رشد، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1403ش.
• ایرجی، حسن، «ذکر چیست و ذاکر کیست»، ماهنامۀ بشارت، شمارۀ 54، 1385ش.
• «چه موانعی انسان را از ذکر و یاد خدا باز می‌دارد؟»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1403ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، احیاء التراث، بی‌تا.
• خانی، حامد، «آیین‌های ذکر در روایات اسلامی و کارکرد اجتماعی آنها»، فصلنامۀ صحیفۀ مبین، شمارۀ 53، بهار و تابستان 1392ش.
• «ذاکر خودش می‌شود ذکر»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• «ذکر عام»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 25 مرداد1403ش.
• «ذکر و نقش آن در تربیت اخلاقی»، وب‌سایت عرفان، تاریخ بازدید: 9 شهریور 1403ش.
• «راه‌های مبارزه با غم»، وب‌سایت منتظران منجی، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1396.
• ربانی، محمدحسن، «خرافه به دور از ساحت دین»، نشریۀ حوزه، شمارۀ 152، تابستان 1388ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مؤسسۀ الوفا، 1403ق.
• محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1362ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، نهج الذکر، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1387ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ امیرالمؤمنین بر پایۀ قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، 1382ش،
• محمدی ری‌شهری، محمد، کنز الدعا، قم، دارالحدیث، 1434ق.
• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده حکمت‌نامۀ پیامبر اعظم، قم، دارالحدیث، 1385ش.
• «معانی و اهمیت «دعا»، «ذکر» و «ورد»»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1395ش.
• منصوری، خلیل، «آثار معنوی و اجتماعی ذکر»، وب‌سایت سماموس، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1391.
• ناصری، جعفر، «مقدمات و شرایط ذکر»، وب‌سایت بنیاد علمی فرهنگی‌هاد، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1396ش.
• نراقی، مهدی، جامع السعادة، بیروت، اعلمی، بی‌تا.
• نگارش، حمید، راههای تقویت باورهای دینی، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1362ش.
• «یک روان‌شناس: ذکر الهی با اعتقاد به آن اثرگذار می‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1393ش.