راه‌آهن ایران
راه‌آهن ایران؛ مسیر تردد وسایل نقلیة ریلی به‌منظور جابه‌جایی بار یا مسافر در ایران.
راه‌آهن ایران از دورۀ قاجار مورد توجه قرار گرفت، اما دولت‌های روسیه و انگلستان با هدف تأمین منافع و اهداف استعماری خود، ایدۀ راه‌آهن سراسری را در در دورۀ رضاخان پیگیری کردند. راه‌آهن به‌دلیل نقش مؤثری که در پیشرفت اقتصادی دارد امروزه در بسیاری از مناطق ایران نفوذ کرده و حتی به راه‌آهن کشورهای همجوار نیز متصل شده و موجب تسهیل جابه‌جایی بار و مسافر شده است.
پیشینه
فکر احداث راه‌آهن در ایران، از نیمه دوم قرن نوزدهم در زمان حکومت قاجار به‌وجود آمد[۱] و ناصرالدین شاه معتقد بود که ایران برای رسیدن به پیشرفت، چاره‌ای جز احداث راه‌آهن ندارد.[۲] در ابتدا راه‌آهن جزء اهداف استعماری کشورهای اروپایی برای گسترش نفوذ و سلطة سیاسی و اقتصادی آنان بود.[۳]
اولین خطوط راه‌آهن در ایران
اولین تجربة احداث راه‌آهن در ایران به دورة قاجار در۱۲۲۷ش، از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی بازمی‌گردد و ۱۲ کیلومتر از این راه‌آهن تا اواسط دورة رضاشاه همچنان مورد استفاده بود.[۴] راه‌آهن تهران – شاه‌عبدالعظیم به‌طول ۸۷۰۰ متر در سال 1266ش، به بهره‌برداری رسید[۵] که سالیانه 690 هزار مسافر را از تهران تا شهرری جابه‌جا می‌کرد.[۶] راه‌آهن بوشهر-برازجان به‌طول 60 کیلومتر توسط انگلستان و با اهداف نظامی در 1285ش، احداث شد که در پایان جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها خطوط آن را جمع‌آوری کرده و به بصره بردند.[۷] در 4 بهمن 1291ش، قرارداد احداث راه‌آهن جلفا–تبریز به‌طول 147 کیلومتر و خط فرعی صوفیان تا شرفخانه واقع درساحل دریاچه ارومیه با 52 کیلومتر طول، بین ایران و بانک استقراضی روسیه بسته شد[۸] و در اردیبهشت 1295ش، افتتاح شد.[۹] دولت روسیه از این خط برای حملونقل نیروی نظامی، مهمات و خواروبار استفاده می‌کرد.[۱۰] انگلستان در1297ش، برای پیشبرد اهداف خود، راه‌آهن هندوستان–ایران را احداث کرد. هدف از احداث این راه‌آهن تأمین احتیاجات نظامی بود. در27 اسفند 1337ش، موافقت‌نامه‌ای بین ایران و پاکستان امضا شد و خط زاهدان–میرجاوه رسماً به دولت ایران تحویل داده شد.[۱۱]
دیدگاه‌ها دربارة احداث راه‌آهن در دوران ناصرالدین‌شاه
با وجود آن‌که راه‌آهن عامل رونق اقتصادی، تأمین امنیت، برقراری پیوند تجاری ایران با جهان و زمینه‌ساز گسترش دانش در جامعه است،[۱۲] اما دربارۀ احداث بخش‌هایی از راه‌آهن ایران و انگیزه‌های پشت‌پردۀ آن، برخی صاحب‌نظران به مخالفت برخاستند؛ به‌طور مثال، لایحة احداث خطآهن خورموسی و بندرخرمشهر به بندر جز (بندرگز) با مخالفت امثال مصدق روبرو شد که اجرای چنین طرحی را در آن زمان، فاقد توجیه اقتصادی می‌دانستند.[۱۳] بعضی معتقد بودند که قصد دولت انگلستان از احداث خطآهن ایران از شمال به جنوب، استفادۀ نظامی علیه روسیه تزاری است[۱۴] و احداث راه‌آهن شرق به غرب، منافع ایرانیان را بیشتر و بهتر تأمین می‌کند؛[۱۵] اما با وجود این دیدگاه، رضاشاه مسیر شمال–جنوب را برای احداث راه‌آهن انتخاب کرد.[۱۶] این در حالی است که روسیة تزاری، احداث خطآهن شمال-جنوب را زمینه‌ساز نفوذ بریتانیا از استان‌های جنوبی به مناطق شمالی و تهدیدی برای منافع روسیه می‌انگاشت[۱۷] و با احداث راه‌آهن در ایران مخالفت می‌کرد.[۱۸] از سوی دیگر، دولت انگلستان هم ساخت راه‌آهن در ايران را تسهیل‌گر حضور نیروهای روسیه در خليج فارس و سپس به مرز هندوستان می‌پنداشت[۱۹] و مسیر غرب به شرق را با منافع استعماری خویش سازگارتر ارزیابی می‌کرد.[۲۰]
اتصال به کشورهای همسایه
امروزه راه‌آهن ایران به کشورهای روسیه، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، ترکمنستان، افغانستان[۲۱] و عراق متصل است و در جابه‌جایی مسافر و توسعة گردشگری مذهبی و مبادلات تجاری نقش عمده‌ای دارد و موجب تحول در سبک زندگی مردم شده است.[۲۲]
کارکرد راه‌آهن
راه‌آهن به‌عنوان یک سیستم حملونقل می‌تواند کلیة قطب‌های اجتماعی، اقتصادی، نظامی و کشاورزی را به یکدیگر وصل کرده و بیشترین حجم مسافر و کالا را با ضریب اطمینان بالا جابه‌جا کند.[۲۳]
الف)اقتصادی
برخی از کارکردهای اقتصادی راه‌آهن عبارتند از:
1. کاهش هزینه‌ها؛
2. كاهش مصرف انرژي؛
3. افزايش درآمدزايي؛
4. افزايش ارزش‌افزوده زمين؛
5. كاهش هزينة خانوار؛
6. افزايش اشتغال؛
7. افزايش ثروت؛
8. افزايش رفاه؛
9. پايداري زيست‌محيطي؛[۲۴]
10اتصال تجارت به تجارت، زمانی‌که شهرها و مراکز شهری به‌خوبی با هم مرتبط باشند، مردم تمایل بیشتری به سفر برای اهداف تجاری دارند.[۲۵]
ب)سیاسی
بسیاری از کریدورهای ارتباطی به‌عنوان یک ابزار سیاسی نیز به‌کار می‌روند. همچنین راه‌آهن، می‌تواند در حوادث غیرمترقبه و یا پشتیبانی از جبهه‌های جنگ برای انتقال نیروهای نظامی و مجروحان و همچنین ادوات نظامی نقش ایفا کند.[۲۶]
ج)اجتماعی و فرهنگی
راه‌آهن موجب تحول در سبک زندگی مردم و فضای اجتماعی-فرهنگی جامعه شده است؛[۲۷] خرده‌فرهنگ‌های ایرانی را به همدیگر نزدیک کرده است.[۲۸] در این چارچوب، احداث و توسعه راه‌آهن، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی زیر را در پی دارد:
1. افزايش عدالت اجتماعي؛ شبکه‌های حملونقل با نزدیک‌کردن مراکز جمعیتی پراکنده به یکدیگر و به مراکز ارائۀ خدمات، موجب کاهش اختلافات فرهنگی اقوام ساکن در نقاط مختلف کشور و ارتقاء حس همبستگی و غرور ملی می‌شود.[۲۹]
2. دسترسی آسان به زیرساخت‌های اجتماعی؛ راه‌آهن مردم را با زیرساخت‌های اجتماعی مانند مؤسسات آموزشی-فرهنگی، مراکز خرید شهر، امکانات تفریحی و اوقات فراغت و موقعیت‌های مهم ملی مرتبط می‌کند. همچنین دیدار اعضای خانواده را آسان‌تر کرده و اجتماعی‌شدن در جامعه را افزایش می‌دهد.[۳۰]
3. همگرایی منطقه‌ای؛ راه‌آهن در شکل‌گیري همگرایی، زمینه‌های تحکیم روابط، حرکت به‌سمت مناسبات فرهنگی و اجتماعی و ساختارهاي اقتصادي منطقه‌اي، می‌تواند نقش برجسته‌اي داشته باشد. این همگرایی با طراحی و بهره‌برداری از راه‌آهن شرق دریای خزر یا همان راه‌آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان نمود قابل توجهی پیدا کرده است.[۳۱] این راه‌آهن با ایجاد زیربناهای اقتصادی، تولیدی و تجاری موجبات توسعة منطقه‌ای و تحکیم روابط دوستانه کشورهای همسایه را فراهم می‌کند.[۳۲] همچنین رئیس‌جمهور وقت ایران، افتتاح راه‌آهن خواف–هرات را رویدادی تاریخی در روابط ایران و افغانستان توصیف کرد که پیوند دل‌ها، اندیشه‌ها و فرهنگ‌ها، رفتار و تلاش‌ها را مستحکم‌تر می‌کند.[۳۳] با اجرای این طرح روابط فرهنگی و اقتصادی بین این کشورها گسترش خواهد یافت،[۳۴] زمینة گردشگری زیارتی و تفریحی فراهم شده[۳۵] و موجب تحول در سبک زندگی مردم می‌شود.[۳۶]
4. توسعة گردشگری؛ راه‌آهن نقش مهمی در توسعة گردشگری دارد و به مردم امکان می‌دهد که مکان های جدید را کشف کنند و فرهنگ‌های مختلف را تجربه کنند.[۳۷] در سالهای اخیر مسافرت با قطار مورد استقبال عموم مردم قرار گرفته است. در 1401ش، تعداد ۲۹ میلیون مسافر از طریق ناوگان حملونقل ریلی کشور جابه‌جا شده‌اند.[۳۸] این آمار در نیمه نخست 1402ش، با عبور از مرز ١۶ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر، از رشد ١٠ درصدی نسبت به 1401ش، حکایت دارد.[۳۹]
پانویس
- ↑ مکملی، تاریخ جامع راه‌آهن، ج2، 1379ش، ص84.
- ↑ کرزن، ایران و قضیة ایران، ۱۳87ش، ص5۹6.
- ↑ مکملی، تاریخ جامع راه‌آهن، ج2، 1379ش، ص415.
- ↑ «مسیر بندر انزلی به پیربازار و رشت، اولین و قدیمی‌ترین راه‌آهن کشور/عکس»، خبر آنلاین.
- ↑ «تاریخچة راه‌آهن در ایران»، وب‌سایت تین نیوز.
- ↑ سازمان اسناد و کتابخانة ملی، راه‌آهن در ایران (اسناد احداث راه‌آهن سراسری)، 1400ش، ص10.
- ↑ «تاریخچة راه‌آهن در ایران»، وب‌سایت تین نیوز.
- ↑ فرح‌بخش و همکاران، «تحلیل تاثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران»، 1394ش، ص38.
- ↑ «تاریخچة راه‌آهن در ایران»، وب‌سایت تین نیوز.
- ↑ سازمان اسناد و کتابخانة ملی، راه‌آهن در ایران (اسناد احداث راه‌آهن سراسری)، 1400ش، ص11-12.
- ↑ «تاریخچة راه‌آهن در ایران»، وب‌سایت تین نیوز.
- ↑ پاشازاده، «راه‌آهن و ترقی از نگاه اندیشمندان ایران عصر ناصرالدین شاه»، 1391ش، ص59.
- ↑ هدایت، خاطرات و خطرات، 1344ش، ص372.
- ↑ «نگاهی به تاریخ احداث راه‌آهن سراسری ایران از دوره قاجار تا پهلوی اول»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی.
- ↑ «رد پیشنهاد انگلیس توسط احمدشاه/ ایران برای ساخت راه‌آهن باید از چند کشور اجازه می‌گرفت!»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «نگاهی به تاریخ احداث راه‌آهن سراسری ایران از دوره قاجار تا پهلوی اول»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی.
- ↑ کاظم بیگی، «مسیر راه‌آهن سراسری ایران چگونه تعیین شد»، وب‌سایت موسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ «تاریخچه راه‌آهن ایران»، پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران.
- ↑ کاظم بیگی، «مسیر راه‌آهن سراسری ایران چگونه تعیین شد»، وب‌سایت موسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ «چرا ایران در دورة قاجار صاحب راه‌آهن نشد؟»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر.
- ↑ «آخرین دستاوردهای ساخت راه‌آهن توسط ایران در کشورهای همسایه»، وب‌سایت تین نیوز.
- ↑ «راه اندازی خط راه‌آهن عراق و ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «مهندسی راه‌آهن (تئوری و کاربرد)»، وب‌سایت ادارۀ انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
- ↑ مهتدي و همکاران، «توسعة پايدار ايستگاه راه‌آهن تهران با رويكرد توسعة حملونقل محور»، 1402ش، ص112.
- ↑ مقیمی و همکاران، «حرکت به سمت پایداری توسعۀ ایستگاه‌های راه‌آهن و فضاهای شهری پیرامون کریدورهای حملونقل ریلی (مطالعۀ تجارب بریتانیا)»، 1395ش، ص4.
- ↑ «نقش‌آفرینی راه‌آهن لرستان در 8 سال جنگ تحمیلی/ تلاش‌های ناکام رژیم بعثی برای انسداد گلوگاه ریلی جنوب»، خبرگزاری فارس.
- ↑ چاهیان، «طرح راه‌آهن و مجلس در دورة پهلوی اول»، 1390ش، ص72-95.
- ↑ دیوسالار و همکاران، «تحول چشم‌انداز زیست و معیشت روستایی مازندران در دورة پهلوی اول»، 1398ش، ص166.
- ↑ مقیمی و همکاران، «حرکت به سمت پایداری توسعۀ ایستگاه‌های راه‌آهن و فضاهای شهری پیرامون کریدورهای حملونقل ریلی (مطالعۀ تجارب بریتانیا)»، 1395ش، ص6.
- ↑ مقیمی و همکاران، «حرکت به سمت پایداری توسعۀ ایستگاه‌های راه‌آهن و فضاهای شهری پیرامون کریدورهای حملونقل ریلی (مطالعۀ تجارب بریتانیا)»، 1395ش، ص7.
- ↑ زهرانی و همکاران، «جایگاه راه‌آهن شرق دریای خزر در همگرایی منطقه‌ای ایران با آسیای مرکزی»، 1394ش، ص94.
- ↑ حیدری، «چشم‌انداز توسعة پایدار شرق ایران»، 1384ش، ص54.
- ↑ «افتتاح راه‌آهن خواف–هرات گام بزرگ برای جهش اقتصادی است»، وب‌سایت اطلاعات روز.
- ↑ روحانی، «اولین راه‌آهن ایران–افغانستان افتتاح شد؛ دو کشور خواب اتصال منطقه‌ی را می‌بینند»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ یادگاری، «ایران در مسیر تجارت ترانزیتی کشورهای منطقه»، ۱۳۹۹ش.
- ↑ آخوندی، «اقدامات بسیار بزرگی در حوزة ریل باری و مسافری انجام شده است»، وب‌سایت پایگاة اطلاع‌رسانی دولت.
- ↑ «حملونقل چیست و چرا در زندگی ما اهمیت دارد؟»، وب‌سایت ایزی حمل.
- ↑ «جابجایی مسافر از طریق ناوگان ریلی به ۲۹ میلیون نفر رسید»، وب‌سایت وزارت راه و شهرسازی.
- ↑ «رکورد ۶ ماهه جابه‌جایی مسافر ریلی شکسته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- «آخرین دستاوردهای ساخت راه‌آهن توسط ایران در کشورهای همسایه»، وب‌سایت تین نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 آبان 1399ش.
- آخوندی، عباس، «اقدامات بسیار بزرگی در حوزة ریل باری و مسافری انجام شده است»، پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1396ش.
- «افتتاح راه‌آهن خواف–هرات گام بزرگ برای جهش اقتصادی است»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۰ قوس ۱۳۹۹ش.
- پاشازاده، غلامعلی، «راه‌آهن و ترقی از نگاه اندیشمندان ایران عصر ناصرالدین شاه» پژوهش‌هاي تاریخی، شمارة چهارم، زمستان 1391ش.
- «تاریخچة راه‌آهن در ایران»، وب‌سایت تین نیوز، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1401ش.
- «تاریخچة راه‌آهن ایران»، پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1402ش.
- «جابجایی مسافر از طریق ناوگان ریلی به ۲۹ میلیون نفر رسید»، وب‌سایت وزارت راه و شهرسازی، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1401ش.
- چاهیان، علی‌اصغر، «طرح راه‌آهن و مجلس در دورة پهلوی اول»، اسناد بهارستان، برگزیدة مقالات دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس، 1390ش.
- «چرا ایران در دورة قاجار صاحب راه‌آهن نشد؟»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر، تاریخ بازدید: 4 اسفند 1395ش.
- «حملونقل چیست و چرا در زندگی ما اهمیت دارد؟»، وب‌سایت ایزی حمل، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
- دیوسالار، مهرداد و همکاران، «تحول چشم‌انداز زیست و معیشت روستایی مازندران در دورة پهلوی اول»، مجلة تاریخ و تمدن اسلامی، شمارة سی، پاییز و زمستان 1398ش.
- «راه اندازی خط راه‌آهن عراق و ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1401ش.
- «رد پیشنهاد انگلیس توسط احمدشاه/ ایران برای ساخت راه‌آهن باید از چند کشور اجازه می‌گرفت!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 23 مهر ۱۳۹۸ش.
- «رکورد ۶ ماهه جابه‌جایی مسافر ریلی شکسته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1402ش.
- روحانی، واجد، «اولین راه‌آهن ایران–افغانستان افتتاح شد؛ دو کشور خواب اتصال منطقه‌ی را می‌بینند»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۰ قوس ۱۳۹۹ش.
- زهرانی، مصطفی و همکاران، «جایگاه راه‌آهن شرق دریای خزر در همگرایی منطقه‌ای ایران با آسیای مرکزی»، مجلة مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شمارة 89 ، بهار 1394ش.
- سازمان اسناد و کتابخانة ملی، راه‌آهن در ایران (اسناد احداث راه‌آهن سراسری)، سازمان اسناد و کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، مهرماه 1400ش.
- فرح‌بخش، مرتضی و همکاران، «تحلیل تاثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران»، نشریة هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شمارة 4، زمستان 1394ش.
- کاظم بیگی، محمدعلی، «مسیر راه‌آهن سراسری ایران چگونه تعیین شد»، وب‌سایت موسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1399ش.
- کرزن، جورج ناتانیل، ایران و قضیة ایران، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی ایران، 1387ش.
- «مسیر بندر انزلی به پیربازار و رشت، اولین و قدیمی‌ترین راه‌آهن کشور/عکس»، وب‌سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1394ش.
- مقیمی، مهدی و همکاران، «حرکت به سمت پایدا ی توسعۀ ایستگاه‌های راه‌آهن و فضاهای شهری پیرامون کریدورهای حمل و نقل ریلی (مطالعۀ تجارب بریتانیا)»، دومین همایش شهرسازی ریل پایه، 1395ش.
- مکملی، محمدکاظم، تاریخ جامع راه‌آهن، تهران، راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، ۱۳7۹ش.
- مهتدي، محمدمهدی و همکاران، «توسعة پايدار ايستگاه راه‌آهن تهران با رويكرد توسعة حمل و نقل محور»، فصلنامة علمي جاده، شماره 116، پاييز 1402ش.
- «مهندسی راه‌آهن (تئوری و کاربرد)»، وب‌سایت اداره انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
- «نقش‌آفرینی راه‌آهن لرستان در 8 سال جنگ تحمیلی/ تلاش‌های ناکام رژیم بعثی برای انسداد گلوگاه ریلی جنوب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1393ش.
- «نگاهی به تاریخ احداث راه‌آهن سراسری ایران از دورة قاجار تا پهلوی اول»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1401ش.
- هدایت، مهدی‌قلی‌خان، خاطرات و خطرات، کتاب‌فروشی زوار، چاپ دوم، 1344ش.
- یادگاری، سهیلا، «ایران درمسیر تجارت ترانزیتی کشورهای منطقه»، روزنامة ایران، شمارة 7513، 20 آذر 1399ش.