رضا مایل هروی
رضا مایل هروی؛ شاعر، پژوهشگر و نسخه‌شناس افغانستان. رضا مایل هروی؛ شاعر، ادیب، پژوهشگر، نویسنده و نسخه‌شناس افغانستانی است که در معرفی، تصحیح و انتشار کتاب‌های فارسی و به‌خصوص منابع مربوط به هرات تلاش زیادی کرده است. مایل هروی متخصص دورۀ تیموریان، از بنیادگذاران انجمن ادبی هرات است که سهم زیادی در گسترش و حفظ فرهنگ فارسی در افغانستان دارد.
از کودکی تا جوانی
میرغلامرضا مایل هروی (مشهور به رضا مایل هروی) فرزند در 1301ش در شهر هرات متولد شد. اجداد پدری او همه اهل دانش و فضل بودند که از نظر نَسَبی به میرزایان برناباد هرات می‌رسیدند. او در کودکی ابتدا نزد پدر و سپس در مکتب‌خانه با خواندن و نوشتن آشنا شد. مایل در نوجوانی به مکتب رفت و دورۀ نوین آموزش را که به تازگی در هرات پایه‌گذاری شده بود سپری کرد.[۱] او سپس برای ادامه تحصیل به دانشسرای (دارالمعلمین) کابل رفت. مایل بعد از بازگشت به هرات سالیان متمادی به‌عنوان معلم در مکاتب هرات و شهر فراه (مرکز ولایت فراه) تدریس کرد. او که از سال‌های جوانی به فعالیت‌های ادبی و فرهنگی اشتغال داشت در 1330ش به‌عنوان عضو انجمن ادبی هرات مشغول فعالیت شد.[۲]
خاستگاه فکری
مایل هروی در خانواده‌ای به دنیا آمد که همگی منشی و کاتب در دیوان سلاطین و امرای محلی بودند. همین پیشینه موجب شد تا مایل هروی به مرور زمان شیفتۀ فرهنگ و هنر هرات در دورۀ تیموریان شود. گرایش اصلی مایل، هرات‌شناسی با اولویت دورۀ تیموریان بود و تا آخر عمر این مسیر را دنبال کرد.[۳]
فعالیت‌ها
مایل هروی در مدت فعالیت در انجمن ادبی هرات علاوه بر سرودن شعر و نگارش مقاله‌های علمی و پژوهشی به تصحیح برخی از متون قدیمی همت گذاشت. نسخه‌شناسی متون فارسی، تاریخ و فرهنگ عصر تیموریان و آل کرت و تاریخ و فرهنگ هرات مورد توجه او بود. او در حدود 1340ش از هرات به کابل رفت و در آن شهر ساکن شد. مایل در کابل علاوه‌بر همکاری با انجمن تاریخ، نظارت و ادارۀ برخی از جراید ادبی، مدتی مدیر‌مسئول مجلۀ آریانا بود و چندین مقالۀ پژوهشی در آن نشریه به چاپ رساند. او همچنین چندین سال مدیریت مجله‌های «خراسان»، «کتاب» و «حجت» را نیز بر عهده داشت و آثاری را در آن مجلات به چاپ رساند. در کنار آن برخی از مقالات او در مجله‌های راهنمای کتاب، یغما، وحید و هنر مردم در ایران چاپ شده است.[۴] مایل چند سال در وزارت معارف به‌عنوان کارشناس آموزشی به کار مشغول بود. او سپس به وزارت اطلاعات و فرهنگ رفت و به فعالیت علمی و پژوهشی خود در آن وزارت‌خانه ادامه داد. وی از 1353 به عضویت آکادمی علوم افغانستان و عضویت آرشیو نسخ خطی درآمد. مایل در کابل هچگاه هرات را فراموش نکرد و برای مطالعه آثار عصر تیموریان و آل‌کرت مرتب به هرات رفت‌و‌آمد می‌کرد. او با همکاری فکری سلجوقی، آخند محمد‌علی عطار هروی، غواص، علی‌اصغر بشیر هروی، مشعل و عبدالحسین توفیق توانست تاریخ و فرهنگ هرات را احیا و در ارتباط با هرات‌شناسی آثاری تألیف و تصحیح کند. مایل در سال‌های فعالیت خود در کابل، دو مجموعه از اشعار خود را به چاپ رساند. مایل در 1366ش به‌دلیل ناامنی کابل، آن شهر را ترک کرد و به آمریکا رفت، اما نتوانست خود را با شرایط آن کشور وفق بدهد و در 1372ش دچار سکتۀ مغزی و فلج شد.[۵]
دیدگاه‌ها
مایل معتقد بود هویت تاریخی کشور را بر‌پایه هرات‌شناسی می‌توان پی‌ریزی کرد و در این زمینه آثاری پدید آورد. او همچنین اعتقاد داشت مدنیت شهرها با یکدیگر مرتبط و تأثیرگذار است و شناخت هریک می‌تواند در شناخت دیگری نقش داشته باشد. مایل اعتقاد داشت که برای شناخت مدنیت‌ها لازم است ارتباطات گسترش یافته و تحقیقات وسیع و همه‌جانبه در ارتباط با یکدیگر صورت بگیرد تا زمینه برای شناخت تمدنی فراهم آید.[۶]
رابطه با دیگران
مایل با بسیاری از دانشمندان هم‌دوره خود در افغانستان و در ایران ارتباط نزدیک فکری و کاری داشت. اسماعیل مبلغ، علی رضوی، جلال‌الدین صدیقی، لطیف ناظمی، سمندر غوریانی، واحدی جوزجانی، عبدالغفور روان فرهادی، احمد جاوید، خلیل‌الله خلیلی، عبدالحی حبیبی، محمود فارانی، عبدالحق بیات، سهیل، محمد‌ناصر طهوری، حسین نائل و نیلاب از جمله همکاران او در کابل بودند. در خارج از کشور نیز او دانشمند شناخته‌شده‌ای بود و در ایران با ناتل خانلری، مجتبی مینوی، محمد‌تقی دانش‌پژوه، مجتهد‌زاده، محمود شهابی، ایرج افشار، ابراهیم باستانی پاریزی، علی فاضل، محمد‌علی اسلامی ندوشن و پرویز اتابکی ارتباط داشت و برخی از آثار و پژوهش‌های خود را به مدد آشنایی با این افراد در تهران منتشر می‌کرد.[۷]
نوآوری‌ها
مایل هروی در کنار کارهای ادبی، فرهنگی و تصحیح آثار، توجه زیادی به هرات‌شناسی و به‌خصوص به دورۀ تیموریان و آل‌کرت داشت و در این زمینه آثار زیادی منتشر کرد و موجب شد تا توجه فارسی‌زبانان به این منطقه جلب شود. فعالیت‌های مایل هروی باعث پدید‌آمدن آثار زیادی در ارتباط با هرات شد که همچنان ادامه دارد.[۸]
دیدگاه‌ها در بارۀ او
بسیاری از دانشمندان و ادیبان در حوزۀ زبان و ادب فارسی، مایل هروی را از شخصیت‌های بزرگ ادب فارسی دانسته‌اند که نقش زیادی در احیای هویت تاریخی این زبان و آثار تمدنی هویت ایرانی داشته است. برخی دیگر کارهای او را در ارتباط با هرات‌شناسی و توجه به مدنیت آن شهر ستوده و او را آغازگر آفرینش در این زمینه دانسته‌اند.[۹] ادیبان زبان فارسی در افغانستان، مایل را از اولین سرایشگران شعر نو در افغانستان می‌دانند که در این زمینه اشعار برجسته‌ای دارد از جمله: یک مرغزار خوش در شیب و در فراز یک آسمان ابر یک سایۀ نیم‌رنگ گه مهر، پشته را بدهد آزرین فروغ گه ابر روی سبزه نماید گهر نثار یک پشته ارغوان یک کوه برف‌گیر یک جویبار آب یک جنگل غلو رنگ‌ها فتاده بر زبر دامن افق از نقش‌های آن هنر و شعر آشکار آوای آبشار دستان مرغکان آواز شاخسار پیچیده روی هم آهنگ جان‌فزا و طرب‌زا شود پدید اندر خیال بسته شود شعر آب‌دار یک حلقه دوستان یک دو ورق غزل یک رقص پای‌کوب یک ساز دل‌ربا ما را نموده لحظه‌ای خالی ز درد و غم دل را شگفت گرمی هر یک ز هر کنار[۱۰]
آثار
مایل هروی در طول زندگی خود آثار زیادی منتشر کرد که در تاریخ و فرهنگ افغانستان و زبان و ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد. بیش‌ترین آثار وی در افغانستان و ایران و برخی در شبه‌قاره هند و ترکیه به چاپ رسیده است.[۱۱]
اشعار
- 1. امواج هریوا، شعر کلاسیک و نیمایی، کابل، 1342ش؛
- 2. ققنوس، کابل، 1359ش؛
- 3. مجموعه اشعار (چاپ نشده).[۱۲]
تألیفات
- 1. معرفی جراید و مجلات افغانستان، کابل، 1342ش؛
- 2. فهرست کتب مطبوع افغانستان، کابل، 1344ش؛
- 3. شرح‌حال، آثار و مناظرات امام فخر رازی، کابل، 1343ش؛
- 4. آینۀ تجلی، کابل، 1345
- 5. شرح‌حال و آثار امیر‌حسینی غوری، کابل، 1346ش؛
- 6. سیاه موی ولیتان و مریم (داستان)، کابل، 1348ش؛
- 7. میرزایان برناباد، کابل، 1349ش؛
- 8. معرفی برخی از کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های هرات، 1355ش؛
- 9. آخرین ستاره (معرفی شاعران کشور)، 1342ش؛
- 10. شرح رباعیات جامی؛
- 11. تاریخ ملوک کرت، کابل، 1349ش؛
- 12. گنجینۀ خطوط (نقد و بررسی آثار خوشنویسی محمد‌علی عطار)، کابل 1349ش؛
- 13. راهنمایی تاریخ افغانستان، کابل، 1349ش؛
- 14. لغات و اصطلاحات فن کتاب‌سازی، تهران، 1353ش.[۱۳]
تصحیح‌ها
- 1. اربعین جامی، کابل، 1343ش؛
- 2. سیر‌العباد حکیم سنائی غزنوی، کابل 1344ش؛
- 3. دیوان سیدا، میر‌محمد کروخی، کابل، 1345ش؛
- 4. طریق قسمت آب قلب هرات، ابونصر هروی، تهران، 1347ش؛
- 5. دیوان ارشد برنابادی، تهران، 1348ش؛
- 6. اشعار سید میر‌هروی مشوالی، کابل 1348ش؛
- 7. جغرافیای حافظ ابرو، (ربع خراسان)، تهران، 1349ش؛
- 8. تاریخچۀ مزار‌شریف (بلخ)، کابل، 1349ش؛
- 9. دیوان دارا فوشنجی، هرات، 1350ش؛
- 10. تحریمة القلم، حکیم سنائی غزنوی، کابل، 1350ش؛
- 11. مقصد‌الاقبال، اصیل‌الدین واعظ، تهران، 1351ش؛
- 12. چند برگ تفسیر قرآن عظیم، (از قرن چهارم)، کابل، 1351ش؛
- 13. رساله‌های خط مجنون، مجنون رفیقی هروی، کابل، 1353ش؛
- 14. جریدۀ بلخ، محمد مومن بلخی، کابل، 1357ش؛
- 15. رساله حی‌بن یقظان، کابل، 1359ش؛
- 16. بحرالاسرار، محمود کتابدار بلخی، کابل، 1360ش؛
- 17. ذیل سیر‌العباد، کابل، 1360ش؛
- 18. اخبار آل برمک، محمد بن حسین هروی، کابل، 1361ش.[۱۴]
مقالات
ده‌ها مقاله از مایل هروی در مجله‌های افغانستان مانند «آریانا»، «کتاب»، «خراسان» و در نشریات ایرانی مانند «راهنمای کتاب»، «یغما» و برخی دیگر منتشر شده است. اکثر قریب به اتفاق مقالات مایل هروی در کتاب «فهرست مقالات فارسی» اثر «ایرج افشار» نویسنده و پژوهشگر ایرانی نیز معرفی شده است.[۱۵]
جوایز و افتخارات
برخی از کتب مایل هروی و برخی از اشعار او در افغانستان جوایزی را به دست آورده‌اند از جمله مجموعه اشعار او «موج هریوا» در 1343ش و کتاب اربعین جامی در 1344ش جایزۀ مطبوعاتی آن دوره را کسب کرد.[۱۶]
درگذشت
مایل هروی در اواخر تابستان 1372ش در آمریکا گرفتار سکتۀ مغزی و در نتیجه فلج شد. او را در پاییز 1374ش به مشهد آوردند و پس از سه ماه سکونت در آن شهر، مایل هروی در 7 دی 1374ش درگذشت و پیکر او در صحن جمهوری حرم امام رضا دفن شد.[۱۷]
تصویرپردازی
در ارتباط با رضا مایل هروی مقالات و مطالب بسیاری در جراید چاپ شده و از خدمات و نام و یاد او تجلیل شده است. یادنامۀ رضا مایل با عنوان «برگ بی‌برگی» به کوشش فرزند او نجیب مایل هروی در 1378ش توسط طرح‌نو در تهران منتشر شد. این کتاب قطور (حدود 700 صفحه) شامل معرفی، برخی از مقالات رضا مایل، معرفی آثار، مقالات اهدایی، اشعار و خاطرات است.[۱۸]
پانویس
- ↑ انوشه، دانشنامۀ ادب فارسی ج3، 1381ش، ص857.
- ↑ صابر هروی، شعرای عصر حاضر هرات، 1389ش، ص82.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص8؛ عادلی حسینی، کوثرالنبی ج4، 1387ش، ص390.
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش، ص298؛ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص25؛ مایل هروی، معرفی روزنامه‌ها، جراید و مجلات افغانستان، 1341ش، ص58.
- ↑ حسینی، سیماها و آواها، 1388ش، ص623.
- ↑ رضوی، نثر دری در افغانستان، 1357ش، ص302.
- ↑ پهلوان، «به یاد استاد میرغلامرضا هروی»، مجلۀ کلک، 1374ش، ص85؛ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص17.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص9.
- ↑ انوشه، دانشنامۀ ادب فارسی ج3، 1381ش، ص857.
- ↑ . نادری، «جایگاه رضا مایل هروی در شعر نو افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص12.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص12؛ نایل، فهرست کتب چاپی دری افغانستان، 1356ش، ص37.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص13.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص13؛ مایل هروی، فهرست کتب مطبوع افغانستان، 1344ش، ص65.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص14.
- ↑ انوشه، دانشنامۀ ادب فارسی ج3، 1381ش، ص857.
- ↑ پهلوان، «به یاد استاد میرغلامرضا هروی»، مجلۀ کلک، 1374ش، ص85.
- ↑ مایل هروی، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، 1378ش، ص18.
منابع
- آهنگ، کاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب، 1349ش.
- انوشه، حسن، دانشنامۀ ادب فارسی تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
- پهلوان، چنگیز، «به یاد استاد میرغلامرضا هروی»، کلک، شماره 68، آبان 1374ش.
- حسینی، نعمت، سیماها و آواها، فرانسه، بامیان، 1388ش.
- رضوی، علی، نثر دری در افغانستان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.
- صابر هروی، جلیل، شعرای عصر حاضر هرات، مشهد، نوند، 1389ش.
- عادلی حسینی، سید جعفر، کوثرالنبی، قم، گلهای بهشت، 1387ش.
- مایل هروی، رضا، جغرافیای حافظ ابرو، (ربع خراسان)، تهران، 1349ش.
- مایل هروی، رضا، فهرست کتب مطبوع افغانستان، کابل، انجمن تاریخ، 1344ش.
- مایل هروی، رضا، معرفی روزنامه‌ها، جراید و مجلات افغانستان، کابل، بی‌نا، 1341ش.
- مایل هروی، نجیب، برگ بي‌برگي (يادنامه رضا مايل)، تهران، طرح نو، 1378ش.
- موجانی، سیدعلی و دیگران، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، تهران، عظام، 1394ش.
- نادری، پرتو، جایگاه رضا مایل هروی در شعر نو افغانستان، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 20 سرطان 1402ش.
- نایل، حسین، فهرست کتب چاپی دری افغانستان، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1356ش.