رنج

رنج؛ حالت روانی نامطلوب در موقعیت‌های ناگوار.

رنج، واقعیتی مشهود و انکارناپذیر در متن زندگی انسان‌ها بوده و گریزی از آن نیست. در آموزه‌های دینی این موضوع مورد التفات قرار گرفته و ارزش وجودی انسان بر اساس تحمل و صبوری او در برابر درد و رنج سنجیده می‌شود. وجود رنج‌های متنوع در زندگی آدمی سبب شده است که بینش، گرایش و کنش افراد در مواجهه با چنین چالش‌هایی متفاوت باشد و دریافت نکردن پاسخ صحیح، انسان را به وادی افکار نهیلیستی سوق می‌دهد.

مفهوم‌‌شناسی

واژۀ فارسی «رنج» به‌معنای، درد، آزار، زحمت، اندوه و سختی ناشی از کار است. در زبان عربی، واژه‌های «ألم» و «وجع» و در ادبیات قرآنی واژه‌هایی نظیر «کَدح، عُسر، نُصب، کَبَد، تَعب، کُلفه و لُغوب» ناظر بر مفهوم درد و رنج است. حکمای مسلمان در تبیین مفهوم رنج، آن را ادراک امر ناموافق و ناملایم با نفس و درک ضد کمال دانسته‌اند. رنج در اصطلاح روان‌شناسی، حالتی درونی و روانی است که در نتیجۀ مغلوب شدن و ناکام ماندن از رسیدن به هدف و به فرجام نرسیدن خواسته‌های انسان در او پدید می‌آید. برخلاف اصطلاح «درد» که برای آلام و ناراحتی‌های جسمی به‌کار می‌رود، رنج معمولا برای آلام روحی به‌کار برده می‌شود.

اهمیت

مسئلۀ رنج انسان از وجوه ناگوار زندگی بشر و نشان‌دادن راهی برای رهایی از آن، یکی از مسائل اساسی در تفکر بشر است و هدف اصلی در برخی ادیان انسان‌محور، مانند بودیسم رهایی از رنج بوده است. رهایی از رنج در ادیان ابراهیمی نیز جایگاه خاصی دارد و افزون بر مباحث انسان‌شناسی در حوزۀ خداشناسی و در ارتباط با مسئلۀ «شر» و در بحث از صفات الهی، مانند عدل، حکمت و خیرخواهی خداوند نیز مورد توجه است. طرح نظریه‌ها و رواج عرفان‌‌ها و معنویت‌های نوظهور با هدف رهایی از رنج و دستیابی به آرامش و رضایت باطن نیز نشان می‌دهد که مسئلۀ رنج از موضوعات مهم در زندگی انسان‌ها است. بیماری، از دست‌دادن عزیزان، گرفتاری مالی و فقر، بلاهای طبیعی مثل سیل و زلزله، مشکلات شخصی، غم و اندوه و پریشانی، غربت، تنهایی و ترس، چرایی وجود رنج در زندگی انسان را به مسئله و پرسشی مهم تبدیل کرده است. آدمی به‌صورت تاریخی گاهی با نگاه خداباورانۀ برخاسته از بینش توحیدی به رنج نگریسته و گاهی با نگاه ملحدانه آن را ارزیابی کرده است.

خاستگاه

رنج، به‌گونه‌ای اجتناب‌ناپذیر گسترۀ حیات بشر را دربرگرفته است. افراد در مواجهه با آن، به‌دنبال پاسخ به چرایی زندگی توأم با رنج و شناخت خاستگاه حقیقی رنج‌ هستند. گناه، جدایی از امر قدسی، تعلق خاطر، ناهماهنگی با قانون و نظم طبیعت، نابسامانی ذهنی-روانی، محرومیت از حقوق بشر، محرومیت از منابع طبیعی و این‌جایی و اکنونی نزیستن، برخی از پاسخ‌های ارائه شده به این قبیل تکاپوهای ذهنی است. قرآن، معنابخشی به آفرینش انسان را بدون رنج امکان‌پذیر نمی‌داند. مفسران قرآن، چنین آیاتی را نشانگر اذعان قرآن به واقعیت وجودی رنج و بیانگر این حقیقت دانسته‌اند که تمام شئون حیات، توأم با تلخی‌ها، رنج‌ها و خستگی‌ها است، و از آن روز که روح در کالبد انسان دمیده می‌شود تا روزی که از این دنیا رخت می‌بندد، آسایش خالی از تعب و مشقت را نخواهد دید.

اقسام رنج

رنج به انواع متعددی تقسیم می‌شود:

رنج طبیعی: به رنج‌های حاصل از اتفاقات طبیعی جهان مانند زلزله، سیل و آتشفشان رنج طبیعی اطلاق می‌شود. البته برخی از این امور، گاهی نتیجۀ افعال انسانی است، نظیر سیل که از تخریب محیط زیست پدید می‌آید و یا قحطی و بیماری و جنین ناقص‌الخلقه که از تغییر سبک زندگی انسان‌ها ناشی می‌شود.

رنج اخلاقی: رنجی است که ناشی از اختیار و آزادی انسان است و ارادۀ او در پدید آمدن آن نقش اساسی دارد. خصایص ناپسند اخلاقی و افعال قبیح مانند صداقت نداشتن، طمع، قتل، بدرفتاری و دزدی از مصادیق این نوع رنج است که سبب بروز عذاب وجدان در افراد می‌شود.

رنج متافیزیکی: شناخت نادرست هستی است که دامن‌گیر همۀ موجودات جز خداوند می‌شود، مانند عدم کمال مطلق.

رنج عاطفی: ناراحتی‌های روحی و روانی که از فقدان و نیستی آنچه انسان به آن دل‌بسته است، مانند از دست دادن نزدیکان و منافع دنیوی و یا متحمل‌شدن حسرت و اندوه به‌دلیل داشتن فرزند معلول، موجب ایجاد ناراحتی در انسان می‌شود، رنج عاطفی می‌نامند.

رنج اجتماعی: انسان موجودی اجتماعی است و بخشی از رنج‌های او منشأ فرافردی دارد و در مواجهه با دیگر انسان‌ها و در نتیجۀ بی‌‎عدالتی‌های اجتماعی شکل می‌گیرد و عوامل اقتصادی، سیاسی و نهادهای اجتماعی باعث رنج کشیدن انسان می‌شوند؛ رنجی که افراد در اثر اختلال، فقدان، سرکوب، آسیب و محرومیت تجربه می‌کنند. مانند جنگ، نسل‌کشی و ناپایداری‌های سیاسی، اپیدمی‌ها ‌نظیر کرونا و ایدز، کودکان کار و کارتن‌خوابی.

عوامل تأثیرگذار بر رنج

عوامل متعددی در پدیدآمدن رنج مؤثر هستند؛ برخی از این عوامل معلول ناآگاهی انسان از قوانین طبیعت و احکام الهی است که در محیط زندگی انسان ظاهر می‌شود، مانند معلولیت‌های جسمی و روانی در فرزندان که معلول ناآگاهی والدین و یا اثر تکوینی برخی از گناهان است. یا مرتبط به ساحت فیزیولوژیکی انسان می‌شود، مانند وجود نقص، معلولیت و بیماری در اعضای بدن؛ برخی دیگر برخاسته از عوامل روان‌شناختی و مربوط به هیجانات و عواطف افراد مانند ترس، شرم، ناامیدی و افسردگی، ضعف در حافظه، نداشتن تمرکز و هشیاری، نداشتن درک صحیح مسائل، پذیرفته نشدن و مورد احترام واقع نشدن و احساس پوچی و بی‌هدفی است؛ برخی عوامل ناشی از شرایط اجتماعی و اقتصادی نامطلوب همچون جنگ و حملات تروریستی، بیکاری، فقر و تورم، عدم امنیت جانی، بهداشتی و غذایی است و برخی دیگر از رنج‌ها نشأت گرفته از شرایط زیست‌محیطی نظیر سیل، زلزله و آتشفشان، آلودگی جوی، مواد رادیواکتیو و ویروس‌ها است. در نگاه معارف اسلامی، علاوه بر عوامل یاد شده، زمینه‌های دیگری همچون هواخواهی و نفسانیت انسان، گناهان و نادانی در پدید آمدن رنج تأثیرگذار است.

فلسفۀ رنج

در فرهنگ اسلامی، رنج و درد در همۀ مراحل وجودی انسان، همراه او است، به‌نحوی که رشد و تکامل وجودی انسان مرهون رنج است. در آموزه‌های دینی، فلسفۀ وجودی رنج‌ در محورهای زیر تبیین شده است:

• رنج به‌منظور برانگیخن و ایجاد شعور، آگاهی و تفکر در انسان‌ها در راستای هدایت؛
• ابزاری برای آزمون و محک الهی؛
• به‌‎مثابۀ مکافات عمل؛
• وسیله‌ای برای پرورش و تقویت انسان؛
• زدودن کبر و خودپسندی و ایجاد تواضع و فروتنی در مقابل عظمت الهی؛
• بیداری انسان از خواب غفلت؛
• تقویت روحیۀ مقاومت و پایداری.

گاهی اوقات آگاهی نسبت به فلسفۀ رنج‌ها، انسان‌های گرفتار در برابر امراض صعب و غیرقابل علاج را آرام و قانع نمی‌کند. از این‌رو، در روایات اهل‌بیت به این نکته تصریح شده است که خداوند در مقابل همۀ آلام و دردها مانند بیماری و عقب‌ماندگی جسمی و ذهنی، حتی اندوه و حزن قلبی، وعدۀ جبران داده است و جزای برتری اعطا خواهد کرد. با چنین نگرشی، بسیاری از تضادهای واقعی حاکم بر زندگی به ابزاری سازنده و مطابق با عقلانیت و واقع‌گرایانه تبدیل می‌شوند.

مصادیق رنج در زندگی انسان

انسان در این دنیا دست به گریبان رنج‌های متنوعی است؛ رنج ناشی از عدم دستیابی، رنج ناشی از ترس از دست دادن و رنج ناشی از تکرار و خستگی و دلزدگی. بیشتر رنج‌ها در زندگی فردی، معلول ذهنیت‌های منفی و بدبینی است. مشکلات مالی و بدهی، تعارض‌ها و ناسازگاری‌ها در روابط خانوادگی، طلاق، مشکلات رفتاری و تحصیلی کودکان و نوجوانان، بیماری، اعتیاد اعضای خانواده، از دست دادن شغل و عدم تعادل در وظایف اعضای خانواده برخی از تنش‌های رنج‌آوری است که دامن‌گیر زندگی خانوادگی بسیاری از انسان‌ها شده است. رنج‌های حاصل از زندگی اجتماعی مانند رنج‌های مربوط به انواع خشونت‌ و تبعیض که در قالب‌های جنگ، غارت، اسارت، سلطه، تحریم، ترور و تبعید زندگی انسان را احاطه کرده است، بخش دیگری از رنج‌هایی است که سبب بروز احساسات اگزیستانسی همچون حس بی‌پناهی، ناامیدی، رهاشدگی، غیبت خدا، دوری از خدا، سکوت خدا، بی‌توجهی خدا، بی‌اهمیتی خدا و ترس و تردید در هنگام مشاهدۀ شخصی درد و رنج می‌شود. براین اساس، ساخت تصویرهای فانتزی و خیال‌بافی از زندگی بدون رنج امری نامعقول به‌نظر می‌آید. لذا کشف ماهیت و کنترل عوامل رنج و بهره‌مندی از فرصت‌های نهفته در دل رنج‌ها بخش مهمی از حیات عقلانی انسان است که می‌تواند زیبایی‌های زندگی را به ما نشان دهد. به‌همین دلیل، درک رنج بر درک لذت تقدم دارد و فرد تا رنج گرسنگی و تشنگی را درک نکند، از سیری نمی‌تواند لذت ببرد.

رنج و معناداری زندگی

زندگی معنادار، زندگی‌ای است که برخورداری از توجیهی معقول در باب چرایی زیستن، آرامش وجودی، امید به آینده و حرکت و پویایی از عناصر و مؤلفه‌های مهم آن به‌شمار می‌آید. از آنجایی که زندگی انسان، آمیخته به لذت و رنج‌ است، این امر رابطۀ معناداری زندگی انسان را به چالش کشانده است. دراین باره، پاسخ‌های متعددی نسبت به این مسئله از سوی متفکران و فیلسوفان غربی و اسلامی ارائه شده است که نشان از نحوۀ مواجهه با مقولات رنج‌آور در زندگی دارد. شوپنهاور که با عنوان فیلسوف رنج از او یاد می‌شود معتقد است، زندگی انسان به‌علت وجود درد و رنج‌های غالب بر لذت بی‌معنا و بی‌هدف است. در مقابل چنین دیدگاهی، متفکران مسلمان بر این باورند که خلقت انسان اهداف متعالی را دربردارد؛ لذا دستیابی به معنای زندگی از طریق کشف اهداف و تلاش برای محقق شدن آنها امکان‌پذیر است. طراحی نظام آفرینش به‌گونه‌ای است که لذت و رنج محرک انسان است. آیات قرآن براین مسئله تأکید دارد که هستی و رنج آن دارای هدفی است و رنج انسان کمال و رشد او را موجب می‌شود.

رنج در روان‌شناسی

رنج در روان‌شناسی نشان از نوعی اختلال در سلامت روان افراد دارد. از دیدگاه روان‌شناسی، رنج روانی انسان را از نظر فیزیکی، عاطفی و اجتماعی تحت تأثیر قرار می‌دهد، به‌نحوی که منجر به تضعیف سیستم ایمنی بدن، اختلالات خواب، اختلال اشتها و در نهایت انزواگزینی، تضعیف عملکرد کاری یا تحصیلی و مشکلات جدی‌تر می‌شود. مکاتب روانشناسانه دیدگاه‌های متعددی دربارۀ رنج و نحوۀ مواجهه با آن بیان کرده‌اند؛ به‌طور مثال، ویکتور فرانکل، انسان‌ بودن را مترادف با رنج کشیدن می‌داند و معتقد است برای رهایی از رنج لازم است از رنج‌های اجتناب‌پذیر مانند بیمار شدن پیشگیری کرد؛ در صورت امکان از بین‌بردن رنج، باید تلاش کرد که آن را دفع کرد مانند فرد بیماری که برای معالجۀ خود تلاش می‌کند؛ اگر رنج تغییرناپذیر باشد مانند نقص عضو، باید با تغییر نگرش خود شجاعانه آن را پذیرفت و آن را به‌عنوان وسیله‌ای برای کشف معنای زندگی لحاظ کرد.

جنبۀ زیبایی‌شناختی رنج

توجه به جنبه‌های زیبایی‌شناختی مسئلۀ رنج می‌تواند وجود درد، رنج و محدودیت در عالم انسانی را لذت‌بخش‌ کند. ادراک و احساس لذت و زیبایی‌های موجود در عالم طبیعت، متوقف بر تحقق رنج و شناخت آنها است. اگر در عالم هیچ‌گونه رنج و دردی وجود نداشت، وجود لذت و خیر قابل درک نبود. مثلا اگر فرد در طول عمر خود هرگز مبتلا به بیماری نشود، هیچ احساس واقعی از درد نخواهد داشت و از ارزش سلامتی خود آگاه نمی‌شد. باچنین نگاهی، درد و رنج، امری معقول، موجه و تحمل‌پذیر می‌شود. در فرهنگ اسلامی، اوج نگاه زیباشناختی به رنج در حادثۀ عاشورا و کلام حضرت زینب «ما رأیت إلا جمیلا» متبلور شده است که مصائب آن را به رنج‌های معنادار و مقدس تبدیل کرده است.

فناوری و رنج

پیشرفت علم و توسعۀ فناوری، دستاورد عقلانی بشر برای کاهش رنج است؛ اما در کنار مزایای خاص سبب بروز معایب و رنج‌های فراوان شده است. این نوع رنج‌ها غیر از رنج‌های مشترکی است که همۀ موجودات زنده به آن مبتلا هستند. خسارات زیست محیطی و تخریب اکوسیستم طبیعی، سوراخ‌شدن لایۀ اوزون، آلودگی منابع طبیعی و کاهش ذخایر انرژی، آسیب‌های جسمانی استفادۀ بیش از حد از فناوری‌های ارتباطی نتیجۀ غفلت از پیامدهای کلی و زیان‌بار توسعۀ فناوری است. رنج‌هایی که انسان از رشد فناوری تحمل می‌کند در مقایسه با آرامش و آسایشی که فناوری برای انسان فراهم نموده است غیرقابل انکار است.

مواجهه با رنج

در مکتب اسلام، بینش توحیدی انسان به عالم و حیات انسانی مهم واقع می‌شود. از این منظر، رنج‌ها و آلام، جزئی از مجموعۀ نظام هستی به‌شمار می‌آیند که در قیاس با کلیت جهان و حیات تکاملی انسان معنا می‌یابند. در این جهان‌بینی، انسان عاقل در مواجهه با بلایا و سختی‌ها با صبر و تدبیر برخورد خواهد کرد؛ به‌گونه‌ای که از تهدیدهای ناشی از درد و رنج‌ها، فرصت و امیدهایی را برای مدیریت رنج‌های تکوینی، تشریعی و رنج‌های برساختۀ انسان در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌سازد. از این منظر، لازم است که انسان رنج‌های طبیعی برای تکامل را از رنج‌های خودساختۀ غیرمعقول و برآمده از گناه و خروج از مدار فطرت و شریعت، تفکیک کند. با چنین رویکردی، دین و بینش دینی و ارزش‌های اسلامی عامل مهمی در کاهش رنج است.

منابع

• قرآن کریم.
• آمدی تمیمی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم،قم، دارالکتاب الإسلامی، 1410ق.
• إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
• اکبریان، سیدمحمد و سوری، محمد، «نقد و بررسی مسئلۀ رنج در نظریۀ معنویت و عقلانیت»، نشریۀ نقد و نظر، شمارۀ 3، پاییز 1395ش.
• «پنج آسیب جسمانی استفاده بیش از حد از موبایل و فناوری اطلاعات»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1400ش.
• «پیشرفت و توسعۀ تکنولوژی و نوآوری و تأثیرات زیست محیطی و اکوسیستمی پیرامون»، وب‌سایت بازیافت الکترونیک، تاریخ درج مطلب: 1 نوامبر 2019م.
• جبرئیلی، محمدصفر، مسألۀ شر و راز تفاوت‌ها، تهران، کانون اندیشۀ جوان، 1384ش.
• خوگر، انصار و دیگران، «تجربۀ زیستۀ والدین دارای کودک طیف اُتیسم از رنج اجتماعی»، نشریۀ رفاه اجتماعی، شمارۀ 72، بهار 1398ش.
• دریکوند، محمد و دژپسند، عاطفه، «مقایسۀ فلسفۀ رنج از دیدگاه قرآن و پارادایم معنادرمانی»، نشریۀ پژوهش‌های روانشناسی اسلامی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، فرهنگ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1372ش.
• رستمی، محمدحسن، و دیگران، «مدیریت رنج و تأثیر آن بر معناداری زندگی در باورها و سیرۀ امام حسین»، نشریۀ روان‌شناسی و علوم رفتاری ایران، شمارۀ 12، زمستان 1396ش.
• رستمی، یدالله، «ارزیابی نظریۀ شوپنهاور دربارۀ معنای زندگی»، نشریۀ پژوهشنامۀ فلسفۀ دین، شمارۀ 31، بهار و تابستان 1397ش.
• رودگر، محمدجواد، «نقش دین در رنج‌زدایی و کاهش آلام بشری»، نشریۀ قبسات، شمارۀ 56، تابستان 1389ش.
• سهروردی، یحیی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375ش.
• شریفی، علی و رضایی، مهدی، «راهبرد قرآن کریم و روایات در کاهش رنج‌های بشری»، پژوهشنامۀ معارف قرآنی، شمارۀ 35، زمستان 1397ش.
• صدرالدین شیرازی، محمد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة المصطفی، 1368ش.
• علی‌زمانی، امیرعباس، «ایمان دینی و رنج‌های وجودی»، پژوهش‌های فلسفی و کلامی، شمارۀ 20، تابستان 1383ش.
• فارابی، محمد بن محمد، فصول الحکم، قم، بیدار، 1405ق.
• فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، قم، هجرت، 1410ق.
• فروغ‌زاده، سیمین، «تأملی درباره ابعاد مختلف یک رنج اجتماعی کارتن‌خوابی؛ آشنا اما ناشناخته»، وب‌سایت حامیان جامعه مدنی، تاریخ بازدید: 13 فروردین 1403ش.
• فلاح، فهیمه، بررسی انتقادی دیدگاه شوپنهاور در مسئلۀ رنج براساس آرای شهید مطهری، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه معارف اسلامی، قم، 1398ش.
• قدردان قراملکی، محمدحسن، خدا و مسئلۀ شر، قم، بوستان کتاب، 1388ش.
• «کودکانِ رنج و کار»، نشریۀ اندیشۀ جامعۀ مهر، شمارۀ 7، زمستان 1378ش.
• گرامی، غلام‌حسین، «بررسی و نقد نظریۀ رنجمندی انسان با تأکید بر تحلیل آیۀ چهارم سورۀ بلد»، نشریۀ انسان‌پژوهی دینی، شمارۀ 45، بهار و تابستان 1400ش.
• صادق‌حسینی، مجید، «نگاهی به مفهوم رنج و مواجهۀ روانشناسانه با آن»، وب‌سایت کلینیک نیک‌آرام، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1401ش.
• صادق‌نیا، مهراب و نائیجی، محمدباقر، «کارکردهای تربیتی و اخلاقی رنج در الهیات یهودی»، نشریۀ پژوهش‌های ادیانی، شمارۀ 6، پاییز و زمستان 1394ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1387ش.
• طولی، فاروق و دیگران، «پرسش از معنای زندگی و ارتباط آن با رنج‌های انسان»، نشریۀ عقل و دین، شمارۀ 22، بهار و تابستان 1399ش.
• علم‌الهدی، جمیله، «ضرورت هستی‌شناختی رنج»، نشریۀ کتاب نقد، شمارۀ 87-88، تابستان و پاییز 1397ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1390ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1383ش.
• ملکیان، مصطفی، «درد از کجا؟ رنج از کجا؟»، نشریۀ هفت آسمان، شمارۀ 24، زمستان 1383ش.