ریش‌سفید
ریش‌سفید؛ فرد بزرگ‌تر و مورد اعتماد در خانواده و جامعه.
ریش‌سفید، به بزرگترها و افراد مسنی گفته می‌شود که به‌واسطۀ تجربه، درایت و ویژگی‌های خاص رفتاری، مورد اعتماد و احترام خانواده، خویشاوندان و دیگر افراد جامعه هستند. افراد ریش‌سفید با تکیه بر جایگاه اجتماعی خود، اغلب به حل منازعات، اختلافات و مشکلات خانوادگی و اجتماعی می‌پردازند.
ریش‌سفیدی
افرادی که در جایگاه بزرگ خانواده، رياست و مرجعيت يك خاندان یا طايفه را بر عهده دارند، در فرهنگ ایرانی با عنوان ریش‌سفید شناخته می‌شوند و با تکیه بر جایگاه سروری یک قوم یا قبیله، به حل‌وفصل منازعات و اختلافات افراد خاندان یا قوم می‌پردازند و افراد نیز معمولا به رأی و نظر آنها احترام می‌گذارند و از آن پیروی می‌کنند. این‌گونه میانجی‌گری با هدف حل اختلاف را ریش‌سفیدی می‌گویند.[۱]
تاریخچه
ریش‌سفیدی به‌عنوان یک منزلت اجتماعی، سابقۀ طولانی در فرهنگ ایرانیان دارد؛ اما در دورۀ پذیرش اسلام توسط ایرانیان تا پيش از صفويان، استفاده از واژۀ ريش‌سفيد متداول نبوده و افراد بزرگ و باتدبیر با القابی مانند بزرگان، مهتران، اعيان، مشايخ و رؤساى قوم، یاد می‌شدند. در دوران صفویه تا قاجاریه، ریش‌سفیدی به یک منصب اجتماعی تبدیل شد. در دربار صفوي ريش‌سفيدى، هم به‌عنوان منصبى عام برای مشارکت در امور مردم و هم به‌عنوان منصب خاص مربوط به امور دربار، معمول بوده است. افرادی که در این جایگاه قرار داشتند، واسطۀ ارتباط و ارائۀ عرايض امرا و واليان به شاه بودند. همچنین اخبار و اوامر داخل حرم نیز به‌واسطۀ خواجه و كشيكچى به ريش‌سفيد می‌رسید و او این اخبار را به شاه منتقل می‌کرد.[۲]
تنزل جایگاه ریش‌سفیدی در دوران پهلوی
با روی کار آمدن حکومت پهلوی سبک زندگی و فرهنگ جامعه مانند احترام به جایگاه بزرگترها و مداخلۀ آنها در امور خانوادگی و اجتماعی، با دگرگونی‌های بسیار روبرو شد. استقرار حکومت پهلوی و تجدد در ساختارهاى توزيع قدرت و تمركز در نظام مديريت دولتى، سبب شد قدرت ريش‌سفيدان در جامعه به‌خصوص در نظام ايلاتی و عشایری رو به كاهش نهاده و ريش‌سفيدى به امور خانوادگى محدود شود.[۳]
جغرافیای ریش‌سفیدی
ریش‌سفید و اعمال مربوط به وی مختص به ایران نبوده و در برخی کشور‌های دیگر مانند افغانستان نیز جایگاه و وظایف ریش‌سفید در میان خانواده و جامعه از اهمیت خاصی برخوردار است. در افغانستان ريش‌سفيد را آق‌سقال نیز خطاب کرده و معمولاً در خانواده و جامعه كاركرد‌هاى مشابه با ریش‌سفیدان در ایران داشته‌اند.[۴]
ویژگی‌ها
ریش‌سفید که فردی باتجربه، بادرایت و صبور است، توانایی مدیریت موقعیت‌های سخت و پیچیده را دارد و متناسب با شرایط مختلف، راه‌حل‌هایی را ارائه می‌کند. ریش‌سفید، میانجی‌گر عادل و بی‌طرفی است که بدون جانب‌داری از شخص خاصی، به حل منازعات و اختلافات می‌پردازند. آنها به‌دلیل چهرۀ مثبت و قابل اعتمادی که میان خانواده، خویشاوندان و جامعه دارند در اغلب شرایط مانند شادی، عزا، مشکلات و سختی‌ها به ایفای نقش می‌پردازند. حضور همیشگی آنها میان خانواده و اطرافیان سبب می‌شود با روحیات، نوع شخصیت، مسائل و مشکلات اطرافیان آشنا شده و متناسب با شرایط هر فرد به حل مسائل مربوط به وی بپردازند و تصمیمات منطقی و عاقلانه‌ای بگیرند. اطرافیان نیز ریش‌سفیدان را افرادی منطقی، مهربان، باتدبیر و عادل می‌دانند و برای حل مشکلات و معضلات خود به آنها مراجعه می‌کنند.[۵] اگرچه ریش‌سفیدان اغلب افراد کهنسال، باتجربه و ماهری هستند، اما در طول تاریخ افرادی وجود داشته‌اند که با اتکا به قدرت و نفوذ خود در نظام خانوادگی، اجتماعی و حكومتى لقب ریش‌سفید را به خود اختصاص داده‌اند.[۶]
وظایف
بزرگترها معمولاً در مقام ریش‌سفید وظایف مهمی در خانواده و جامعه عهده‌دار هستند، از جمله:
- رفع و رجوع کردن مشکلات و معضلات خانوادگی و اجتماعی؛
- برقراری صلح و آشتی میان اعضای یک خانواده یا خویشاوندان؛[۷]
- تبادل نظر با سایر بزرگترهای خانواده برای حل مسائل؛
- تقویت و مهیا ساختن زمینه‌های رفع اختلاف؛
- برخورد و تصمیم‌گیری‌های عادلانه برای حل مشکلات؛
- ایجاد فضایی آرام و ترویج روحیۀ بخشش در میان مردم؛[۸]
در طول تاریخ ريش‌سفيدان همواره در مناسبات و تصمیمات سياسى، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه نیز مشارکت کرده و به حل مسائل و مشکلات پرداخته‌اند. همچنین ریش‌سفیدان اصناف مختلف وظيفۀ حل اختلافات داخلى اعضاى صنف و تعامل با مقامات دولتىِ اداره كننده بازار را برعهده داشته‌اند.[۹]
جایگاه اجتماعی
ریش‌سفیدان افرادی هستند که به‌واسطۀ تجربه‌ای که در طول عمر خود کسب کرده‌اند، نظرات و ایده‌های خود را در اختیار دیگران قرار داده و به‌نوعی عمر خود را برای افراد هزینه می‌کنند تا مشکلات و معضلات خانوادگی و اجتماعی کاهش یابد. این عنوان نوعی اعتبار به بزرگان خانواده و جامعه می‌دهد و اطرافیان، آنها را راهنماى خود قرار داده و در اغلب موارد به نظرات آنها عمل می‌کنند. ريش‌سفيدى در گذشته در میان برخى از مناطق و طوايف یک ویژگی و منصب وراثتی بوده و فقط مختص به خانواده و اقوام مختلف نبود، بلکه هركدام از اصناف و اقليت‌هاى دينى نیز دارای ریش‌سفید بوده‌اند. [۱۰] ریش‌سفیدان به‌خاطر اعتباری که میان مردم داشته‌اند در امور مهم‌تر و حساس‌تری هم به کمک سیستم‌های قانونی و نظارتی می‌رفتند؛ امروزه نیز بسیاری از افراد در کنار دستگاه‌های امنیتی و قضایی برای ایجاد امنیت پایدار در خانواده و جامعه از کمک ریش‌سفیدان استفاده می‌کنند.[۱۱]
جایگاه ریش‌سفید در ایلات و عشایر
از گذشته تا‌کنون ریش‌سفیدان در میان ایلات و عشایر جایگاه خاصی داشته‌اند به طوری که در اغلب موارد ریاست ایلات و عشایر را بزرگترها و ریش‌سفیدان عهده‌دار بوده‌اند. آنها در نظام ایلاتی و عشایری، علاوه بر میاجی‌گری و حل اختلافات و منازعات میان افراد قبیله و میان طوایف مختلف، وظیفۀ سامان‌دهی به امور ايل را نیز عهده‌دار بوده و در رابطه با بسیاری از مسائل و تصمیمات مهم مانند تنظيم مناسبات داخلى، هماهنگى با واحدهاى ايلى ديگر،ِ وساطت در امور با مقامات دولتی و اجرایی، تعیین زمان کوچ، دفاع از منابع ايلى، فعاليت‌هاى خانوادگى مانند همسرگزينى و برگزارى مراسم عقد و عروسى، برگزاری مراسم سوگواری و كفن‌ودفن و تقسيم ارث نیز به نقش‌آفرینی می‌پردازند. معمولاً ریش‌سفیدان در رسيدگى به امور خانوادگى و زناشويى، پرداخت بدهي‌ها[۱۲] و تأديه خون‌بها و اجرای رسم خون‌بس یا خون‌صلح نیز به ایفای نقش می‌پردازند.[۱۳]
فواید مشورت با ریش‌سفیدان
حل اختلافات در گذشته توسط افرادی صورت می‌گرفت كه منصوب حكومت نبودند و رأی و سخن ریش‌سفید، نوعی ضمانت برای حل مسائل و مشکلات بود. احترام به معتمدان و بزرگترهای جامعه، در آموزه‌های دینی نیز مورد تأکید است. امروزه با دگرگونی سبک زندگی، تا حدودی جایگاه ریش‌سفیدان و رسم ریش‌سفیدی میان خانواده و جامعه تنزل پیدا کرده و مشکلات متعددی را در نظام خانوادگی و اجتماعی به‌وجود آورده است. [۱۴] به‌همین منظور ترویج و احیای نظام ریش‌سفیدی در خانواده و جامعه، در بسیاری از موارد سبب حل مشکلات شده و میزان دادخواهی و دادرسی قضایی را کاهش می‌دهد. این امر علاوه بر کاهش دعاوی در خانواده و جامعه، مانع از پرونده‌سازی و سوء‌پیشینه برای افراد می‌شود. [۱۵] احیای نظام ریش‌سفیدی در جامعه، در ارتقاء و ارج‌دهی به جایگاه بزرگترها در خانواده و اجتماع تأثیر بسزایی دارد. جوانان با مراجعه به بزرگترها، مشکلات خود را با آنها مطرح کرده و بیشتر از تجربیات آنها برای حل مسائل، معضلات و مشکلات خود استفاده می‌کنند. [۱۶] این امر سبب افزایش همدلی، تعامل و سازش در خانواده و جامعه شده و صلح و سازش را در نظام خانوادگی و اجتماعی ارتقاء می‌بخشد. [۱۷] امروزه مردم به‌دلیل عدم‌اعتماد به یکدیگر از کارهای جمعی پرهیز می‌کنند، به‌همین منظور با توجه به فرهنگ سنتی و اصیل خانواده‌های ایرانی، احیای جایگاه ریش‌سفیدان در خانواده و جامعه حل بسیاری از مشکلات و معضلات به‌واسطۀ آنها در شرایطی دور از دادگاه‌ها و کلانتری‌ها می‌شود.[۱۸]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ ریش‌سفیدی.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . صفى‌نژاد، عشاير مركزى ايران، ۱۳۶9ش، ص83-84.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «چگونه یک ریش‌سفید خوب باشیم؟»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «بزرگان و ریش‌سفیدان در امر صلح و سازش بیشتر تلاش کنند»، خبرگزاری میزان.
- ↑ . «چگونه یک ریش‌سفید خوب باشیم؟»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «ریش‌سفیدی به ریشِ سفید نیست/ جایگاهی که باید احیا شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن: ایکنا.
- ↑ . اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، 1367ش، ج1، ص520.
- ↑ . بیاتلو، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «ریش‌سفیدی به ریشِ سفید نیست/ جایگاهی که باید احیا شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن: ایکنا.
- ↑ . اسماعیل‌نژاد، «اختلافاتی كه با ریش‌سفیدی رفع می‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «چگونه یک ریش‌سفید خوب باشیم؟»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ . اسماعیل‌نژاد، «اختلافاتی كه با ریش‌سفیدی رفع می‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «ریش‌سفیدی به ریشِ سفید نیست/ جایگاهی که باید احیا شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن: ایکنا.
منابع
- اسماعیل‌نژاد، لیلا، «اختلافاتی كه با ریش‌سفیدی رفع می‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1396ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاريخ منتظم ناصرى، تصحیح محمداسماعيل رضوانى، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۷ش.
- «بزرگان و ریش‌سفیدان در امر صلح و سازش بیشتر تلاش کنند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1396ش.
- بیاتلو، حسین، «ریش‌سفید»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
- «چگونه یک ریش‌سفید خوب باشیم؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1393ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
- «ریش‌سفیدی به ریشِ سفید نیست/ جایگاهی که باید احیا شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن: ایکنا، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1398ش.
- صفى‌نژاد، جواد، عشاير مركزى ايران، تهران، امیر‌کبیر، چاپ اول، ۱۳۶9ش.
- نصيرى، میرزا على‌نقى، القاب و مواجب دوره سلاطين صفويه، تصحیح يوسف رحيم‌لو، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.