زایمان زودرس

زایمان زودرس؛ زایمان پیش از تکامل جنین در شکم مادر.

زایمان زودرس منجر به تولد نوزادان نارس با مشکلات و ناتوانی‌های متعددی می‌شود که پیشگیری از عوامل آن اهمیت بیشتری نسبت به درمان دارد و می‌تواند به کاهش شیوع زایمان زودرس کمک کند. پیشگیری از زایمان زودرس، کاملا به سبک زندگی مادران باردار ارتباط دارد و از سوی دیگر بر نرخ جمعیت در هر کشور، اثر مستقیم می‌گذارد.

مفهوم‌شناسی

زایمان زودرس به زایمانی گفته می‌شود که بعد از 20 هفتگی و در هفته‌های کمتر از 37 هفتۀ کامل یا قبل از 259 روز از اولین قاعدگی رخ داده باشد. زایمان زودرس علت 70درصد مرگ دوران نوزادی است.

علل زایمان زودرس

زایمان زودرس می‌تواند به دلایل متنوعی مانند شرایط پزشکی مادر یا نوزاد، تأثیرات ژنتیکی، عوامل محیطی، درمان‌های ناباروری، عوامل اجتماعی، اقتصادی و رفتاری و همچنین علل ناشناخته رخ دهد. از دیگر عوامل مؤثر در زایمان زودرس می‌توان به مشکلات مامایی مانند نارسایی جفت، پارگی زودرس کیسۀ آب، پره‌اکلامپسی، پلی‌هیدرآمینوس و الیگوهیدرآمینوس، چندقلویی، سقط جنین و نیز مسائل پزشکی مانند بیماری‌های قلبی، کم‌خونی شدید، سوءتغذیه، بیماری‌های کلیوی و عفونت‌ها به‌ویژه عفونت واژینال اشاره کرد. احتمال زایمان زودرس پس از یک بار زایمان زودرس قبلی، سه برابر و پس از دو بار زایمان زودرس، شش برابر می‌شود. ناهنجاری‌های ساختاری رحم، به‌ویژه رحم دوشاخ و نارسایی دهانۀ رحم، می‌تواند عاملی برای زایمان زودرس باشد. همچنین، جراحی‌های شکمی مانند عمل آپاندیس یا درمان کیست تخمدان که نیازمند مداخله جراحی باشند، ممکن است مادر را به سمت زایمان زودرس سوق دهند.

شایع‌ترین سن زایمان زودرس

بیشترین سن زایمان زودرس در هفته‌های 35-37 به میزان 42.8درصد است و در هفته‌های 32-35 به میزان 31.4درصد، در 26-32 هفتگی به میزان 17.7درصد و سن حاملگی 20-26 هفته 8.1درصد گزارش شده است.

طب مراقبت از مادران با ریسک زایمان زودرس

طب پریناتولوژی به‌عنوان یک شاخۀ تخصصی و معتبر در پزشکی، مسئول مراقبت از مادران در معرض خطر زایمان زودرس، مدیریت مراقبت‌های حین زایمان و ارائۀ خدمات گسترده در زمینۀ مراقبت از مادر و نوزاد است.

آمار تولد نوزادان نارس

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در شناسایی علل نارسایی نوزادان و بهبود بقا و طول عمر نوزادان نارس، میزان تولد این نوزادان در ۱۵ سال گذشته دو برابر شده است. بر اساس گزارش‌ها، در سال ۲۰۲۰م حدود ۱۳.۴ میلیون نوزاد نارس در جهان متولد شدند که نزدیک به یک میلیون نفر از آنها جان خود را از دست دادند. در کشورهای کم‌درآمد، احتمال بقای نوزادان نارس با سن کمتر از ۲۸ هفته تنها یک مورد از هر ده تولد است؛ در حالی که در کشورهای پردرآمد، این احتمال به بیش از نه نوزاد از هر ده تولد نارس می‌رسد. کشورهای آسیایی و آفریقایی همچنان بالاترین نرخ تولدهای زودرس را دارند. شیوع زایمان زودرس در جهان بین ۴ تا ۱۶ درصد برآورد شده و این آمار در ایران حدود ۱۰ درصد یا بیشتر گزارش شده است.

تشخیص زایمان زودرس

پزشک زمانی تشخیص زایمان زودرس می‌دهد که انقباضات رحمی در هفته‌های ۲۰ تا ۳۷ بارداری آغاز شده و دهانۀ رحم مادر تغییر کند، باز یا نازک شود. اگر مادر باردار دچار انقباضات رحمی شود، پزشک ممکن است با معاینۀ لمسی دهانۀ رحم وضعیت را ارزیابی کند. این معاینات واژینال در صورتی انجام می‌شود که مادر یکی از علائم زیر را داشته باشد:

• انقباضات رحمی؛
• فشار غیرعادی در لگن یا کمردرد؛
• لکه‌بینی یا خون‌ریزی واژینال؛
• دردهای مشابه دردهای قاعدگی؛
• افزایش یا رقیق‌تر شدن حجم ترشحات واژن؛
• تغییر رنگ ترشحات واژن به صورتی یا قهوه‌ای روشن.

در صورتی که انقباضات رحمی چند ساعت ادامه پیدا کند، پزشک ممکن است به‌صورت دوره‌ای میزان باز و نازک شدن دهانه رحم را بررسی کند. اگر انقباض وجود داشته باشد؛ اما دهانۀ رحم تغییری نکند، معمولاً تشخیص زایمان زودرس داده نمی‌شود. اگر احتمال زایمان زودرس بالا باشد، پزشک با انجام معاینات واژینال و لگنی موارد زیر را بررسی خواهد کرد:

• میزان باز و نازک شدن دهانۀ رحم؛
• میزان حرکت جنین به سمت کانال زایمان؛
• بررسی ترشحات واژن جهت تشخیص خروج مایع آمنیوتیک یا پارگی کیسه آب.

در صورت پارگی زودرس کیسه آب، پزشک به‌منظور جلوگیری از خطر عفونت جنین، تا حد امکان از انجام معاینات واژینال خودداری می‌کند. بارداری‌هایی که در سه ماهۀ اول با خون‌ریزی همراه هستند، در معرض خطر زایمان زودرس قرار دارند. بنابراین، ضروری است که این مادران تحت بررسی دقیق قرار گیرند و علائم هشداردهنده به آنها اطلاع داده شود تا در صورت بروز انقباضات رحمی، با مراجعۀ به‌موقع، زمان کافی برای انجام مداخلات درمانی و کنترل درد فراهم شود.

عوامل اجتماعی و فرهنگی زایمان زودرس

عواملی مانند سطح تحصیلات، وضعیت خانوادگی، درآمد خانوار، نژاد و قومیت، حمایت اجتماعی، شیوۀ مقابله و سبک مقابلۀ سرکوبگر و خشونت از جمله عواملی هستند که می‌توانند در نتایج بارداری مؤثر باشند.

• استرس مزمن؛ مواجهه با استرس حاد می‌تواند توانایی فرد را برای بازگشت به حالت تعادل مختل کند. رویدادهای استرس‌زای حاد در زندگی و کارهای فیزیکی طاقت‌فرسا، نوعی مواجهه مزمن با استرس به شمار می‌روند. تغذیه، رژیم غذایی، سبک زندگی، رفتارهای پرخطر، خشونت خانگی، جدا شدن از امنیت خانواده و خانه و نبود پیوندهای مذهبی قوی از عوامل استرس‌زایی هستند که زایمان زودرس را تحریک می‌کنند.
• نژاد؛ نرخ زایمان زودرس در میان آفریقایی‌تبارها و مکزیکی-آمریکایی‌هایی بیشتر است.
• محیط زندگی؛ مقدار استرس اجتماعی یک فرد به ثبات محیط اجتماعی، میزان حمایتی که از دوستان و خانواده دریافت می‌کند و تجربیات اجتماعی او در طول فرآیند رشد رفتاری بستگی دارد. محل زندگی یا زمینۀ اجتماعی و فرهنگی که زن در آن زندگی می‌کند و حمایت اجتماعی صمیمانه در تعدادی از مطالعات با بهبود نتایج بارداری ارتباط داشته است.
• فقر؛ ارتباط میان فقر و زایمان زودرس به‌طور مستمر در جمعیت‌های مختلف و در طول زمان، با استفاده از معیارهای گوناگون طبقات اجتماعی و وضعیت اجتماعی مشاهده شده است. افراد فقیر معمولاً منابع کمتری برای مقابله با استرس دارند و معمولا در فرهنگی از فقر زندگی می‌کنند که احساس ناامیدی را تقویت می‌کند و آنها را به اتخاذ استراتژی‌های مقابله‌ای ناسالم سوق می‌دهد. علاوه بر این، جوامع فقیرتر بیشتر در معرض خطرات محیطی مانند سرب، مواد سمی و محله‌های غیرایمن قرار دارند و منابع موجود در این جوامع برای مقابله با وضعیت‌های اضطراری بهداشتی و پزشکی ناکافی است.
• عوامل روان‌شناختی؛ احساسات یک زن در مورد بارداری و زندگی به‌طور کلی عامل تأثیرگذاری است. در مطالعه‌ای زنانی که احساس می‌کردند کنترل یا قدرتی بر زندگی خود ندارند، در معرض خطر بیشتر زایمان زودرس قرار داشتند.

عوارض زایمان زودرس برای نوزادان

هرچه نوزاد زودتر از موعد مقرر متولد شود، احتمال مواجهه با مشکلات پزشکی در او بیشتر خواهد بود. نوزادان نارس ممکن است بلافاصله پس از تولد با نشانه‌های زیر روبه‌رو شوند:

• مشکلات تنفسی؛
• وزن پایین هنگام تولد؛
• کمبود چربی بدن؛
• ناتوانی در حفظ دمای پایدار بدن؛
• کاهش فعالیت نسبت به حد معمول؛
• مشکلات حرکتی و ناهماهنگی عضلانی؛
• مشکلات تغذیه و خوردن؛
• پوست غیرطبیعی با رنگ‌پریدگی یا زردی؛
• ضعف در رفلکس‌های مکیدن و بلع.

همچنین، نوزادان نارس ممکن است با شرایط جدی‌تر و تهدیدکننده‌ای به دنیا بیایند که می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• خون‌ریزی مغزی؛
• خون‌ریزی ریوی؛
• افت قند خون؛
• عفونت باکتریایی خون؛
• عفونت و التهاب ریه‌ها؛
• کم‌خونی و کاهش گلبول‌های قرمز و کاهش انتقال اکسیژن به بدن؛
• سندرم دیسترس تنفسی نوزادی.

برخی از این مشکلات را می‌توان با مراقبت مناسب مدیریت کرد؛ اما برخی دیگر ممکن است به ناتوانی یا بیماری طولانی‌مدت منجر شوند. پزشکان بلافاصله پس از تولد نوزادان نارس آزمایش‌های مختلفی انجام می‌دهند که به کاهش خطر بروز عوارض کمک می‌کند. همچنین، نوزادان در طول مدت بستری در بیمارستان تحت نظر دقیق قرار می‌گیرند.

مراقبت‌های لازم برای نوزادان نارس

در زایمان زودرس، جنین غالباً به رشد کامل نرسیده است. هرچند این رشد ناکامل لزوماً به‌معنی وجود مشکل در سلامتی جنین نیست؛ اما در چنین مواردی لازم است که نوزاد مدت بیشتری را در بخش مراقبت‌های ویژۀ نوزادان بیمارستان تحت نظر باشد. از آنجا که ریه‌های نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا می‌آیند، به‌طور کامل تکامل نیافته است، بیشتر این نوزادان با مشکلات تنفسی مواجه می‌شوند و ممکن است برای تنفس به ونتیلاتور نیاز داشته باشند؛ دستگاهی که به تسهیل تنفس نوزاد کمک می‌کند. قبل از اینکه نوزاد از بیمارستان مرخص شود، باید بتواند به‌راحتی و بدون کمک دستگاه تنفس کند. همچنین، این نوزادان ممکن است در حفظ دمای نرمال بدن خود با مشکل روبه‌رو باشند؛ به همین دلیل لازم است دمای بدن آنها ثابت نگه داشته شود. برای این منظور، نوزاد در دستگاه انکوباتور قرار می‌گیرد که دما و رطوبت مورد نیاز بدن او را تنظیم می‌کند. اگر نوزاد به قدری زود به دنیا آمده باشد که توانایی مکیدن یا بلعیدن نداشته باشد، تغذیۀ او از طریق یک لوله تغذیه صورت می‌گیرد که از راه بینی یا دهان به معده می‌رسد و مواد مغذی مورد نیاز را تأمین می‌کند.

ناتوانی‌های نوزادان نارس

نوزادان نارسی که زنده می‌مانند نارسایی‌های ماندگاری همچون باز ماندن مجرای شریانی، سندرم زجر تنفسی، آسفیکسی، کریپتورکیدیسم، نقایص بینایی و شنوایی، فلج مغزی و رتینوپاتی زودرس پیدا می‌کنند که مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیاری برای خانواده و جامعه به بار می‌آورد.

پیشگیری از زایمان زودرس

اگرچه دلایل دقیق زایمان زودرس کاملاً مشخص نیست؛ اما برخی راهکارها می‌توانند نقش مؤثری در کاهش احتمال تولد زودهنگام نوزاد داشته باشند. رعایت نکات زیر می‌تواند به مادران در پیشگیری از این وضعیت کمک کند:

• کنترل وزن در بارداری؛ مادران باردار باید وزن خود را در محدوده‌ای سالم و متناسب حفظ کنند. افزایش وزن بیش از حد ممکن است خطرات متعددی را به دنبال داشته باشد و احتمال زایمان زودرس را افزایش دهد.
• اجتناب از مصرف سیگار و دخانیات؛ سیگار کشیدن و مصرف دخانیات در دوران بارداری نه‌تنها خطر زایمان زودرس را افزایش می‌دهد؛ بلکه می‌تواند سایر مشکلات جدی برای مادر و نوزاد به‌همراه داشته باشد. قرار گرفتن در معرض دود سیگار دیگران نیز می‌تواند مضر باشد.
• مراقبت از سلامت دهان و دندان؛ حفظ بهداشت دهان و دندان، به‌ویژه قبل از بارداری، اهمیت زیادی دارد. در دوران بارداری نیز باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشت و با مراجعه منظم به دندان‌پزشک، از سلامت دهان و دندان‌ها اطمینان حاصل کرد. عفونت‌های دهانی می‌توانند بر سلامت عمومی تأثیرگذار باشند و احتمال زایمان زودرس را افزایش دهند.
• پیشگیری و درمان عفونت‌های ادراری؛ عفونت‌های مجاری ادراری در دوران بارداری رایج است و در صورت عدم درمان، می‌تواند منجر به زایمان زودرس شود. نوشیدن آب کافی، رعایت بهداشت ناحیۀ تناسلی و نگه‌نداشتن ادرار، از جمله راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از این عفونت‌ها است. در صورت بروز علائمی نظیر سوزش و درد هنگام ادرار یا تب، باید به پزشک مراجعه و درمان مناسب را دریافت کرد.
• پیگیری مراقبت‌های پزشکی دوران بارداری؛ حضور منظم در معاینات بارداری به پزشک این امکان را می‌دهد که سلامت مادر و جنین را به‌طور کامل زیر نظر داشته باشد. این معاینات و آزمایش‌ها می‌توانند از بسیاری مشکلات پیشگیری کرده و در صورت لزوم اقدامات درمانی را به‌موقع آغاز کنند.
• رژیم غذایی سالم؛ داشتن رژیم غذایی سالم قبل و در طول بارداری و استفاده از غلات کامل، پروتئین‌های بدون چربی، سبزیجات و میوه‌های تازه به میزان کافی، همچنین مصرف مکمل‌های اسیدفولیک و کلسیم از بروز زایمان زودس جلوگیری می‌کند.
• نوشیدن روزانه مقدار زیادی آب؛
• مصرف آسپرین؛ از سه‌ماهه اول بارداری، مصرف روزانه آسپرین نیز ممکن است توسط پزشک توصیه شود. در صورت فشار خون بالا یا سابقه زایمان زودرس، پزشک ممکن است مصرف ۶۰ تا ۸۰ میلی‌گرم آسپرین روزانه را برای کاهش خطر توصیه کند.
• پرهیز از لمس حیوانات؛ برای جلوگیری از عفونت، از تماس با مواردی که احتمال ایجاد عفونت دارند، مانند مدفوع گربه و تماس مستقیم با حیواناتی چون گوسفند و گاو، خودداری شود.
• زمان مناسب بارداری؛ میان بارداری‌ها حداقل ۱۸ ماه فاصله باشد.
• ذهن‌آگاهی؛ برای کاهش استرس استفاده از روش‌هایی مانند مدیتیشن، یوگا و تمرینات کششی.

درمان

عدم آگاهی کامل از فرآیند آغاز زایمان زودرس، منجر به محدودیت در ارائۀ درمان مؤثر برای آن می‌شود. بنابراین در مواجهه با زایمان زودرس پیشگیری مقدم بر درمان و بهترین روش است. پزشکان اغلب با تجویز داروهایی برای مادر تلاش می‌کنند تا زایمان را به تأخیر انداخته و از زایمان زودرس جلوگیری کنند. در صورتی که این روش مؤثر نباشد یا نوزاد به‌دلایلی باید زودتر متولد شود، پزشکان آماده زایمان پرخطر خواهند بود. در این شرایط، مادر باید به بیمارستانی با بخش مراقبت ویژه نوزادان (NICU) منتقل شود تا نوزاد بلافاصله پس از تولد تحت مراقبت‌های ویژه قرار گیرد. مداخلات جراحی مانند جراحی‌های اندوسکوپیک برای اصلاح ناهنجاری‌های حفرۀ رحم و همچنین انجام سرکلاژ در موارد نارسایی دهانۀ رحم، از جمله روش‌های درمانی مؤثر برای پیشگیری از زایمان زودرس هستند که اصلاح آنها قبل از بارداری مجدد توصیه می‌شود. همچنین داروهایی مانند هیدروکسی پروژسترون امروزه برای پیشگیری از زایمان زودرس توصیه می‌شود.

احساسات روانشناختی مادر پس از زایمان زودرس

پس از زایمان زودرس ممکن است والدین به‌ویژه مادر با مجموعه‌ای از احساسات مختلف روبه‌رو شوند که شامل موارد زیر است:

• استرس و افسردگی؛ بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان برای والدین استرس‌زا است؛ زیرا با جدایی و عدم اطمینان از بقای نوزاد همراه است. مادران نوزادان بسیار نارس یک بحران احساسی را در دورۀ پس از زایمان تجربه می‌کنند. احتمال بروز افسردگی در مادران نوزادان نارس، نسبت به مادران نوزادان کامل ۴۰درصد بیشتر است. همچنین مادران نوزادان نارس سطح اضطراب بیشتری نسبت به مادران نوزادان کامل دارند. ممکن است مادر با علائم افسردگی همچون بی‌انگیزگی نسبت به انجام کارهای روزمره، تغییر در عادات خواب و غذا یا اختلال در تمرکز و تصمیم‌گیری روبه‌رو شود.
• احساس گناه؛ احساس گناه در مادران نوزادان نارس به این دلیل است که خود را مسئول تولد نارس کودک می‌دانند.
• انکار؛ پذیرش واقعیت در ابتدا دشوار بوده و با احساس شوک و ناباوری برای مادر همراه است.
• خشم؛ بدون توجه به‌دلیل وقوع این حادثه، ممکن است مادر از خود، همسر، پزشک یا حتی خدا عصبانی شده و حس بی‌عدالتی و احساس ناراحتی داشته باشد.
• حسادت؛ مادر ممکن است حس حسادت نسبت به زنان باردار را تجربه کند یا به‌طور ناگهانی، ممکن است در هر جایی نوزادان و زنان باردار را ببینید.
• اشتیاق؛ ممکن است مادر نیاز به بودن در کنار فرزند خود را عمیقاً احساس کند و در مورد کارهایی که قرار بود با نوزادش انجام دهد، به‌طور مداوم خیال‌پردازی کند.

جایگاه کودکان فوت شده در طی زایمان زودرس

بر اساس روایات نبوی خداوند به پدر و مادری که فرزند خود را به‌دلایلی مانند سقط غیر ارادی و زایمان زودرس از دست داده باشند، ثواب می‌دهد؛ حضرت محمد از دست دادن فرزند غیر بالغ را برای والدینش بهتر از صد فرزندی که بعد از آنها در راه خدا جهاد کند، می‌داند. در روز قیامت، فرزندان مسلمانانی که پیش از پدر و مادر خود از دنیا رفته‌اند، وارد صحنه قیامت می‌شوند و ظرف‌هایی از آب و نوشیدنی در دست دارند. مردم که در آن روز در اوج تشنگی هستند، از آنها طلب آب می‌کنند؛ اما این فرزندان در پاسخ می‌گویندکه آن آب برای پدر و مادرشان است و باید آنها را سیراب کنند. همچنین روایت شده است که کودک سقط‌شده، در ورودی بهشت منتظر می‌ماند تا پدر و مادرش وارد بهشت شوند.

منابع

• افراخته، مریم و دیگران، «بررسی شیوع زایمان زودرس و عوامل مرتبط با آن در مراجعین به بیمارستان شهدای تجریش سال‌های 1374-78»، نشریۀ پژوهنده، شمارۀ 4، زمستان 1381ش.
• «بر اساس آموزه‌های اسلامی، آیا پدر و مادرانی که فرزندان و حتی جنین‌های خود را از دست بدهند، سزاوار بهشت خواهند بود؟»، شیعه‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1398ش.
• خلجی‌نیا، زهره، «بررسی عوامل مؤثر بر زایمان زودرس در استان قم در سال 1386ش»، پژوهش‌نامۀ استان قم، شمارۀ 6، زمستان 1388ش.
• داوری تنها، فاطمه و دیگران، «شیوع عود زایمان زودرس و عوامل مؤثر بر آن در سه بیمارستان دانشگاهی تهران»، مجلۀ دانشکدۀ پزشکی، دورۀ 65، شمارۀ 2، اردیبهشت 1386ش.
• «زایمان زودرس یا پیش از موعد»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1403ش.
• «زایمان زودرس؛ علل، عوارض و درمان»، وب‌سایت درمانکده، تاریخ بازدید: 21 آبان 1403ش.
• «سقط مکرر، زایمان زودرس و پارگی زودرس»، کتاب ماه علوم و فنون، شمارۀ 123، اسفند 1388ش.
• عجمی، محمداسماعیل و دیگران، «بررسی شیوع زایمان زودرس و عوامل مرتبط آن در شهر شاهرود سال 1391ش»، فصلنامۀ نسیم تندرستی، شمارۀ 3، زمستان 1392ش.
• «کنار آمدن با از دست دادن فرزند»، وب‌سایت درمانکده، تاریخ بازدید: 24 آبان 1403ش.
• مرتضایی مهینی، میریحیی، «رابطۀ زایمان زودرس و مرگ کودکان زیر پنج سال»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1402ش.
• “152 million babies born preterm in the last decade”, World Health Organization website, Date of Upload: 9 May 2023.
• Rich-Edwards, Janet, ”The Role of Environmental Hazards in Premature Birth: Workshop Summary”, National Center forBiotechnology Information website, Date of Published: 2003.
• “Social and Psychosocial Factors Important Among Pregnant, Low-Income, African-American Women”, publichealth website, Date of Published: 24 April 2001.
• Thivierge MD et al, Emilie. 2023. “Guilt and Regret Experienced by Parents of Children Born Extremely Preterm”, The Journal of Pediatrics 257.
• Worrall et al, Semra. 2023. “The relationship between prematurity and maternal mental health during the first postpartum year”, Journal of Neonatal Nursing 29.