زبان بدن

زبان بدن؛ ایجاد ارتباط از طریق آوا، اشارات و حرکات اعضای بدن.

زبان بدن، یکی از شیوه‌های کارآمد ارتباطی است که با بررسی نحوۀ ارتباط بین حرکات و زبان بدن بخشی از اطلاعات و احساسات مورد نظر فرد را به دیگران انتقال می‌دهد. این روش ارتباطی، کارکردهایی در جهت حفظ حیات و یاری گرفتن از دیگران دارد.

مفهوم‌شناسی

درک درست رفتار دیگران، نقش مهمی در کنش‌های اجتماعی ایفا می‌کند. زبان بدن از طریق حالات چهره و تماس چشمی، منجر به درک احساسات و عواطف افراد می‌شود و در تعاملات اجتماعی از قبیل جذابیت میان‌فردی، نفود اجتماعی، کمک‌‌رسانی و پرخاشگری نقش مؤثری ایفا می‌کند. اطلاعاتی که ازطریق این رفتارها و علائم غیرکلامی منتقل می‌شوند و تفسیری که برای این داده‌ها ارائه می‌دهند با عنوان ارتباط غیرکلامی یا زبان بدن شناخته می‌شود. نشانه‌های ارتباطات غیرکلامی از طریق حالات چهره، تماس چشمی، تُن صدا، حرکات بدنی و تماس بدنی ابراز می‌شوند و سه وظیفۀ اصلی را ایفا می‌کنند:

1. جایگزین پیام‌های کلامی می‌شوند، مثلا به‌جای گفتن بله یا خیر سر را به پایین و بالا حرکت می‌دهند.
2. پیام‌های کلامی را تقویت می‌کنند، همراه خوشامدگویی به مهمان با چهره‌ای بشاش و لبخند محبت‌آمیز ازآنها استقبال می‌کنند.
3. در جهت خلاف و رد پیام‌های کلامی عمل می‎کنند، مانند چشمک زدن به دیگران که عدم صحت حرف ماقبل خود را اعلام می‌کنند.

تاریخچه

زبان بدن همواره منبع اصلی درک بین‌فردی و نخستین روش ارتباطی بوده است. فرانسیس بیکن در سال 1605م زبان بدن را به‌صورت علمی مورد بررسی قرار داد. بعد از وی، جان بالور و چارلز داروین به بررسی زبان بدن پرداختند. داروین معتقد بود حالت‌هایی از صورت وجود دارد که در تمام جوامع نشان‌دهندۀ احساس واحدی است. دانشمندان علوم رفتاری براین باورند که تنها 35 درصد از معنای ارتباط به‌وسیلۀ کلام منتقل شده و 65 درصد باقی‌مانده از طریق زبان بدن حاصل می‌شود؛ برخی دیگر از پژوهشگران این عرصه معتقدند که 7 درصد از معنا با پیام‌های کلامی و 93 درصد از پیام به‌وسیلۀ پیام غیرکلامی به مخاطب انتقال داده می‌شود.

اهمیت

زبان بدن و رفتارهای غیرکلامی از دوران کودکی همراه انسان بوده است و در برقراری ارتباطات روزمره جایگاه پررنگی دارد. هریک از اجزای بدن هنگام تعامل اجتماعی، در انتقال پیام مؤثر واقع می‌شوند؛ حرکات دارای بار معنایی بوده و در بعضی مواقع نزد مخاطب برای برقراری ارتباط کفایت کرده و دیگر نیازی به ارائۀ کلام نیست؛ همان‌گونه که افراد ناشنوا به‌دلیل نداشتن قدرت تکلم، برای فهماندن پیام خود، ناچار به برقراری ارتباط غیرکلامی هستند. روان‌شناسان معتقدند که لغات همیشه نمی‌توانند احساسات افراد را توصیف کنند و در حوزۀ هیجان‌ها، برتری با زبان بدن است و احساسات افراد نسبت به روابط‌شان، از طریق رفتارهای غیرکلامی ازجمله زبان بدن نمود می‌یابد. تحقیقات پژوهشگران نشان می‌دهد، در مواردی که فرد سعی بر فریب و پنهان‌کاری دارد، زبان بدن، احساسات واقعی و حقیقی او را نشان‌ می‌دهد. توجه متون ادبی و دینی به این وسیلۀ ارتباطی نشان از اهمیت آن دارد. در ماجرای حضرت مریم، زبان بدن، به‌عنوان ابزاری برای رهایی مریم از طعنه و تهمت معرفی شده است. در عصر حاضر، دانش زبان بدن، در گستره‌های مختلفی از جمله: تعلیم و تربیت، روان‌شناسی، رفتارشناسی، مطالعات فرهنگی، تئاتر، سیاست و ادبیات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تکنیک‌های به‌کارگیری زبان بدن

زبان بدن به‌عنوان فرایند ارتباطی فرازبانی، دارای مشخصه‌های توصیف‌کننده‌ای هم‌چون تماس بدنی، میزان فاصله، حالت بدن، ظاهر فیزیکی، حرکات صورت و بدن، مسیر دید (نگاه)، مدت و زمان‌‎بندی صحبت، حالت عاطفی گفتار، خطاهای گفتاری و لهجه است که افراد در برقرای ارتباط با دیگران با توجه به این مشخصه‌ها، از تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌کنند، که برخی از آنها عبارت‌اند از:

حالات چهره: یکی از ارکان مهم ارتباط غیرکلامی، حرکات چهره است که منبع اطلاعات در زمینۀ هیجانات به‌شمار می‌آید. افراد برای درک احساس گوینده، حالت‌های متغیر چهره او را که قابل لمس و مشهود است مورد توجه قرار می‌دهند. روان‌شناسان حوزۀ ارتباطات معتقدند، عضلات چهرۀ انسان از قدرتی بهره‌مند است که توانایی ترسیم هزار حالت خاص را دارد و در اکثر انسان‌ها این عضلات به‌طور غریزی کار خود را انجام می‌دهند. براین‌ اساس، با نگاه به چهرۀ اشخاص می‌توان نسبت به آنچه در درون افراد است آگاهی یافت. بیان حس خوشحالی، ناراحتی، خشم و عصبانیت، تعجب، انزجار، ترس و اضطراب، هیجان، گیجی، تحقیر و تمایل به چیزی را می‌توان از حالت‌های چهره افراد به‌دست آورد.

زبان دست: شامل تمام حرکات یا اعمالی که با دست برای بیان احساسات، نشان‌دادن قصد، جلب توجه و ارتباط با دیگران استفاده می‌شود. درک صحیح از زبان دست‌ها در مشاغلی مانند فروش، بازاریابی و مذاکره ضروری است. نحوۀ دست‌دادن که در فرهنگ اسلامی مصافحه نامیده می‌شود نشان از شخصیت فرد دارد. سایر حرکات دست‌ها دارای مفاهیم نهفته است، شامل: مشت بسته نشانۀ عصبانیت یا همبستگی، کوبیدن کف دو دست بر یکدیگر جهت جلب توجه، چسباندن انگشتان به هم نشان از اعتماد به نفس، انگشت شست به‌سمت بالا برای موافقت یا تأیید و دست به‌سینه بودن در هنگام حالت تدافعی ایجاد می‌شود.

زبان پا: تحقیقات نشان می‌دهد، حالت قرار گرفتن پاها و نحوۀ نشستن، کمک زیادی به شناخت افراد می‌کند. برخی از این ژست‌ها که به‌صورت ناخودآگاه در افراد ایجاد شده و دربرگیرندۀ معانی است، عبارت‌اند از: مردان اغلب در هنگام ایستادن، پاهای خود را با فاصله از یکدیگر قرار می‌دهند که نشان از قاطعیت دارد، پاهای ضربدری بیانگر عدم اطمینان نسبت به طرف مقابل و گرفتن مچ پا نشانۀ فردی سرسخت و عبوس است، انداختن پاها روی یکدیگر در جلسات رسمی و دیپلماتیک، نوعی توهین به طرف مقابل است و نشستن روی زمین به‌شیوۀ پاهای ضربدری نشانگر انعطاف‌پذیری و آمادۀ پذیرش مسائل جدید است. در فرهنگ اسلامی، چهارزانو نشستن بیانگر تکبر و بزرگ‌منشی بوده و در روایات آمده است که پیامبر هیچ‌گاه چهارزانو ننشست و پای خود را جلوی کسی دراز نکرد.

زبان چشم: چشم‌ها اطلاعات بسیار مهمی را در زمینۀ ارتباط با دیگران انتقال می‌دهند. در بسیاری از فرهنگ‌ها، تماس چشمی صمیمانه و گرم، خالص‌ترین شکل رابطۀ متقابل است. چشم‌ها در خوشی برق می‌زنند، در غمگینی قرمز و اشک‌آلود و در عصبانیت، خشمگینانه خیره می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد، برخی از حرکات چشم در موقعیت‌های مختلف نشانگر نگرش و حالت روحی فرد است. نگاه مستقیم؛ نشانۀ صداقت و اعتماد به نفس، نگاه به پایین؛ نشانگر خجالتی، ناراحتی و عدم اعتماد به نفس است. نگاه به سمت راست؛ نشانۀ حدس‌زدن و دروغگویی و نگاه به سمت چپ نشانۀ تصمیم‌سازی و یادآوری است.

لحن کلام: یکی از گام‌های مهم در ارتباط غیرکلامی مؤثر با دیگران، جنبۀ پیرازبانی و تمرکز بر طنین صدا هنگام سخن‌گفتن است. هریک از افراد با توجه به تفاوت‌های موجود در کیفیت صدا، معانی‌ای را درک می‌کنند. به‌طور مثال، عبارت «عجب تعطیلی آخر هفته‌ای داشتم»، براساس تُن صدای گوینده، می‌تواند معانی متفاوتی اعم از هیجان و خوشحالی یا ناراحتی را به‌همراه داشته باشد. براساس نظرات متخصصین علوم رفتاری، احساساتی مانند خشم، شادمانی و خوشحالی، اغلب با افزایش سرعت گفتار، بلند بودن صدا و زیر و بَم بودن آن همراه است. کُندی بیش از حد کلام و بلندی و زیر و بم کم آن، اغلب مشخصۀ احساساتی مانند خستگی و افسردگی است.

وضعیت ظاهری: آراستگی ظاهری، نحوۀ لباس پوشیدن و انتخاب رنگ‌ لباس از عواملی هستند که از منظر روان‌شناسان ارتباط عمیقی با شخصیت آدمی داشته و تا حدود زیادی ظاهر آدمی حاکی از باطن او است. به‌همین دلیل، توجه به وضعیت ظاهری و تحلیل اعمال و رفتار ظاهری، معیاری شایع برای برداشت دربارۀ ایمان، اعتقاد و شخصیت انسان‌ها است. از این منظر، می‌توان به ضرورت وجود طراح لباس در فیلم‌ها و نمایش‌ها پی برد؛ زیرا طراحی لباس برای نقش خاصی، می‌تواند شخصیت آن بازیگر را در فیلم یا نمایش برای بیننده مشخص سازد.

کارکرد زبان بدن

زبان بدن، شامل طیف متنوعی از رفتارهای اندام‌های انسانی است که در تمامی فعالیت‌های روزمره انسان حضور چشمگیر دارد و خواسته یا ناخواسته به‌صورت مستقل و یا اغلب همراه با رفتارهای کلامی پیام‌هایی را به دیگران انتقال می‌دهد. ارتباطات سادۀ روزانه، ژست‌های بدن، حرکات اعضای بدن از قبیل کتف، سر، ابروها، چشم، دست، انگشتان، صورت و لب‌ها، حالت ایستادن و نشستن، نوع چیدمان اتاق یا محل کار، فاصله و موقعیت نسبت به سایر افراد، نوع عطر و رنگ‌هایی که در محیط کار، محل زندگی و وسایل به‌کار گرفته می‌شود، پیام‌های مؤثری را به افراد منتقل می‎کند. طبق پژوهش‌های انجام شده می‌توان در کار و فعالیت، تربیت فرزند، ارتباط با همسر و دیگران، تشخیص بیماری و مداوای بیماران توسط روان‌شناسان و درک احساسات درونی دانش‌آموزان و دانشجویان از زبان بدن بهره برد.

پژوهشگران، مهم‌ترین کارکردهای زبان بدن را در حوزه‌های ذیل بررسی کرده‌اند:

تعلیم و تربیت

زبان بدن با دلالت‌های طبعی خود، پیام‌های ملموس و قابل درکی نسبت به پیام‌های کلامی، به افراد منتقل می‌کند که تأثیر آشکاری بر جنبه‌های مختلف تعامل اجتماعی، تغییر نگرش‌ها و رفتارهای اخلاقی دارد؛ نظیر کنترل درونی حسادت و بروز ندادن آثار آن به دیگران، کنترل خشم و عصبانیت و ضرورت برخورد با روی گشاده و ضرورت کنترل حس خودنمایی نسبت به دیگران از جمله حرکات بدنی به‌شمار می‌آیند که از سوی پیشوایان دینی، روان‌شناسان و متخصصین حوزۀ تعلیم و تربیت اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است.

تعاملات اجتماعی

افراد در تعاملات اجتماعی خود بیش از کلمات، از ارتباطات غیرکلامی استفاده می‌کنند. ارتباط غیرکلامی، بخش حیاتی فرایند ارتباط دانسته شده است و افراد در کنش متقابل اجتماعی، حالت چهره، وضع و حرکات بدن را به‌دقت کنترل می‎‌نمایند. براساس یافته‌های پژوهشی، دانش ارتباط غیرکلامی عنصری مهم در ایجاد صمیمیت و اعتماد در برقراری تفاهم و درک متقابل و سازگاری اجتماعی دانسته شده است. آگاهی فرد نسبت به آن، باعث عملکرد و روابط اجتماعی موفقیت‌آمیزی با دیگران شده و می‌تواند درک درستی از انتظارات دیگران داشته و خواسته‌های خود را به بهترین وجه به دیگران انتقال دهد. اختلال در این نوع رفتارهای غیرکلامی، منجر به تفسیر نادرست از رفتارهای دیگران، عدم شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، تعارض، درگیری و ناسازگاری با دیگران می‌شود.

بهبود روابط زوجین

رفتارهای غیرکلامی یا زبان بدن با استفاده از ارتباط‌های دیداری، بویایی، بساوایی، مکانی و رفتاری با انتقال معانی متعدد در موقعیت‌های مختلف می‌تواند تأثیرگذاری بالایی در ارتباطات، به‌ویژه در روابط زوجین و ایجاد صمیمیت در کانون خانواده داشته باشد. گوش دادن فعال، برقراری تماس چشمی هنگام صحبت‌کردن، لبخند زدن به‌جا، گفتار آرامِ محبت‌آمیز، آراستگی زن و مرد در محیط خانه، اجتناب از واکنش‌هایی با پیام‌های منفی مانند تمسخر، سرزنش کردن، بی‌توجهی نسبت به احساسات طرف مقابل و لحن تند و خشن از جمله رفتارهای غیرکلامی در زمینۀ بهبود روابط همسران و افراد خانواده است که از سوی متخصصین این حوزه نیز مورد تأکید واقع شده است.

سیاست

زبان بدن در سیاست نقش مهمی دارد و از مصادیق مهم زبان سیاسیِ غیرکلامی است. سیاست‌مداران برای انتقال خواست‌ها و اهداف خود در برخی موقعیت‌ها از رفتارها و حالات بدنی استفاده می‌کنند. قدرت نفوذ و تأثیر زبان بدن، در موضوعاتی که سخن ‌گفتن از آنها ممکن نیست، بسیار بیشتر از زبان گفتار است. با چنین رویکردی، کوچک‌ترین حرکت بدن یک سیاست‌مدار طی جلسات دیدار و مذاکرات با سیاست‌مداران کشورهای دیگر دارای پیام واضح و روشن است، پژوهشگران علوم رفتاری در تحقیقات خود به این نتیجه دست یافته‌اند که، کف دست رو به‌بالا با بازوهای کشیده، اعتماد و پذیرش را به مخاطب منتقل می‌کند یا کف دست رو به پایین، نشانگر اعتماد به نفس و اقتدار یا سلطه و سرپیچی یا تلاش برای ساکت کردن مخاطب، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

صنعت گردشگری

صنعت گردشگری، جایگاه خاصی در اقتصاد کشورها داشته و علاوه بر فقرزدایی و اشتغال‌زدایی، نقش مؤثری در ارتقای ساختار اجتماعی، فرهنگی و محیطی جوامع میزبان دارد. به‌کارگیری ارتباطات غیرکلامی در این صنعت، به‌علت تعدد گونه‌های فرهنگی قابل توجه است و فراگیری رفتار غیرکلامی سایر فرهنگ‌ها می‌تواند خلاء ارتباطی در تعامل بین گردشگران و خدمات‌دهندگان را برطرف ‌سازد. چهره و حرکات دیداری، حرکات و اشارات دست‌ها، کیفیت و نوع صدا، جذابیت و ظاهر افراد بیشترین تأثیر را در بحث ارتباطات میان‌فردی در توسعۀ صنعت گردشگری دارند.

رسانه‌های خبری

نقش ارتباط غیرکلامی در برنامه‌های خبری به‌علت فرایند یک‌سویه ارتباط و فراهم نبودن زمینه دریافت بازخورد از مخاطبین، بسیار پررنگ است. پژوهشگران حوزۀ ارتباطات، تأثیر کلی و عمومی پیام را برآیندی از سه‌ جزء کلام، آوا و اشاره وحرکات بدن می‌دانند. از این رو در فرایند خبرخوانی، عناصری هم‌چون حالت‌ها و حرکات چهره و سر، حالت‌ها و حرکات دست‌ها، وضعیت بدن و نوع پوشش، حامل پیام‌هایی افزون بر متن خبر است که می‌بایست از سوی ارتباط‌گر مورد توجه قرار گیرد.

جنسیت و زبان بدن

طبق تحقیقات نظام‌مند در مورد تفاوت‌های جنسیتی، زنان از نظر درک دیگران و پیش‌بینی رفتار به‌مراتب برتر از مردان هستند. آنها، هم‌چنین از نظر فرستادن و تعبیر و تفسیر نشانه‌های غیرکلامی بهتر از مردان بوده و می‌توانند در مورد احساسات و واکنش‌های خود از طریق حالات چهره، زبان بدن و دیگر قرینه‌های غیرکلامی، پیام‌ها را انتقال دهند و بهتر از مردان قادرند پیام‌های غیرکلامی دیگران را رمزگشایی کنند. جامعه‌شناسان نیز بر این باورند که تفاوت‌های جنسیتی در ارتباط غیرکلامی در تعاملات اجتماعی روزمره، به‌چشم می‌خورد. مردان به‌هنگام ایستادن و نشستن، در مقایسه با زنان فضای بزرگ‌تری را کنترل می‌کنند در حالی که زن‌ها اغلب وضعیت جسمانی بسته‌تری دارند و یا زنان بیشتر از مردان تماس چشمی برقرار می‌کنند.

اهمیت زبان بدن در کودکان

زبان بدن، ابزاری قدرتمند و مؤثر در ارتباطات انسانی است که برای بیان احساسات، نگرانی‌ها، نیازها و احساسات مختلف استفاده می‌شود. به‌کارگیری این شیوۀ ارتباطی در نوزادان و کودکان زیر دو سال که هنوز مهارت‌های زبانی را فرانگرفته‌اند به میزان فراوان مورد استفاده قرار می‌گیرد. کودک در بدو تولد، استعداد برقراری برخی از تمایزات ادراکی و پاسخ به آنها را دارد. حساسیت نسبت به نوازش و لذت‌بردن از گرمی، از زمان تولد وجود دارد. با رشد ادراکی کودک، توانایی درک رفتارهای غیرکلامی بیشتر می‌‌شود. کودک در سه‎‌ماهگی مادر خود را تشخیص می‌دهد، واکنش‌های او هنگام شنیدن صدا یا دیدن مادر مانند لبخند زدن مداوم کودک به مادر و بالابردن دست و پاها هنگام مشاهدۀ مادر نشان می‌دهد، که با طی‌شدن مراحل رشد، کودکان توانایی درک کنش‌های متقابل و عواطف سایر اعضای خانواده را پیدا می‌کنند.

به‌همین دلیل متخصصان توصیه می‌کنند، فراگیری تفسیر زبان بدن کودک به والدین کمک می‌کند تا قادر به درک فرزندان خود بوده و عدم توجه به این مهارت‌ها، منجر به اختلالات جسمی و روانی در کودکان می‌شود. به‌طور مثال، خم‌کردن پشت نوزاد نشان از بروز رفلاکس معده یا خستگی کودک دارد، گریه کردن و لگدپراندن همزمان کودک اشاره بر پوشک کثیف یا لباس تنگ می‌کند، کشیدن گوش توسط کودکان می‌تواند به عفونت گوش، آَشنایی با این عضو جدید یا دندان درد اشاره داشته باشد که در رفتار کودکان زیر دوسال مشاهده می‌شود و رفتارهایی از قبیل پرتاب یک شی نشانۀ ناکامی و ناراحتی، هل دادن و دور کردن والدین نشانۀ وجود حس استقلال، کوبیدن پاها بر روی زمین نشان‌دهندۀ عصبانیت، پوشاندن چشم‌های خود یا محکم چسبیدن به والدین نشانۀ شرم و خجالتی و حرکات دست و پای سریع بیانگر احساس شادی و لذت در کودکان سنین بالاتر است. بنابراین، چنین حرکاتی، ضرورت یادگیری زبان کودک را برای والدین دوچندان می‌کند.

رفتار‌شناسیِ زبان بدن

براساس تحقیقات روان‌شناختی صورت گرفته، حرکات و حالات بدن می‌تواند اطلاعات بسیاری دربارۀ وضعیت عاطفی افراد منتقل کند؛ زیرا علائم بدنی معمولا کمتر از دیگر پیام‌های غیرکلامی مهارشدنی است و بیشترین توجه عموم مردم را به خود جلب می‌کند. از طریق مشاهدۀ نحوۀ راه رفتن، حرکت کردن، تغییر وضعیت بدن می‌توان به اضطراب، افسردگی و نگرانی بیمار یا به تحرک، آرامش و خوشحالی وی پی برد. گام‌های بلند برداشتن شخص ممکن است حاکی از اعتماد به نفس و امیدواری وی به وضعیت خود باشد و با خود ور رفتن دلیل بر اضطراب و عدم اطمینان به گفته‌های خود و حتی علامت تلاش برای فریب دادن قلمداد شود.

زبان بدن در فرهنگ ایرانیان

پژوهشگران حوزۀ ارتباطات غیرکلامی معتقدند، برخی رفتارهای حاکم بر افراد، تابع فرهنگ آن جامعه است که به‌صورت غیرمستقیم، نحوۀ ارتباط با دیگران را با استفاده از آواها و صدا، حرکات بدن و حتی نحوۀ پوشش خود به دیگران منتقل می‌کند. بنابراین، زبان حرکات بدنی از افراد جدا نبوده و در تمامی فرهنگ‌ها شیوه‌های غیرکلامی متمایزی وجود دارد. در چارچوب فرهنگ مردم ایران نیز این باورها در رفتارها و حتی در گفتگوهای روزمره بسیار به‌چشم می‌خورد. «من از چشم او خواندم...»، «چشمان او دروغ نمی‌گویند» یا «با چشم‌هایش به من گفت» نشان می‌دهد که مردم براساس این باورها زندگی می‌کنند و در ارتباطات خود از آنها استمداد می‌طلبند.

انتخاب رنگ آبی و صورتی برای نشان‌دادن جنسیت نوزاد، پوشیدن لباس مشکی در هنگام عزاداری، رنگ انتخابی نشانۀ حمایت از تیم ورزشی یا حزب خاصی، دست خود را از شیشۀ اتومبیل بیرون آوردن به‌هنگام رانندگی به‌منظور راه گرفتن از رانندۀ دیگر، با دو دست روی سر کوبیدن به‌نشانۀ بدشانسی آوردن، گزیدن لب پایینی به‌معنای تأسف یا تعجب، مالیدن شست به انگشت اشاره نشانگر پول، بالا انداختن شانه‌ها جهت اظهار بی‌اطلاعی و بی‌اعتنایی به موضوع، پشت‌کردن به طرف گفتگو نشانۀ بی‌احترامی یا درخواست غیرمؤدبانۀ قطع ارتباط زبانی، زدن دست به صورت یا سر یا پشت دست دیگر در هنگام تأثر شدید و خاراندن سر با ابروهای بالا نشانۀ تفکر یا محاسبه، معانی بارز برخی از نشانه‌های غیرکلامی است که در میان فرهنگ مردم ایران رواج دارد.

زبان بدن در فرهنگ سایر ملل

زبان بدن، روش ارتباطی بی‌نیاز از کلام در فرهنگ‌های مختلف است که برگرفته از رسم و رسوم، سنت‌ها و باورهای هر ملت متفاوت بوده و معانی یکسانی ندارند. در هر فرهنگ تعدادی ژست و علائم غیرکلامی وجود دارد که معنای خاصی می‌دهد و افراد برای ایجاد ارتباطی کامل از این روش‌ها و الگوهای صحیح جامعه استفاده می‌کنند؛ مثلاً در برخی فرهنگ‌ها (عمدتاً کشورهای غربی) بستن چهار انگشت و نشان دادن انگشت شست نشانۀ تأیید است؛ حال آنکه همین رفتار در فرهنگ برخی کشورها معنای گستاخانه دارد. در جوامع بودایی، لمس سر دیگران روا نیست؛ زیرا سر مکان روح به‌شمار می‌آید. مردم آمریکا علاقه‌مند فاصلۀ بیشتر با دیگران بوده و عرب‌ها با نزدیکی بیشتری به یک‌دیگر می‌ایستند. براین اساس، فرهنگ‌های مختلف برای شدت، میزان و موقعیت ابراز هیجان‌ها قواعدی متفاوت و حتی متضاد دارند.

زبان بدن در آموزه‌های اسلامی

در متون اسلامی، علائم غیرکلامی از جمله زبان بدن، بیانگر هیجانات و حالات درونی است که گویاتر از زبان گفتاری به‌شمار می‌آید. برخی از مهم‌ترین موارد ارتباط غیرکلامی با استناد به آیات قرآن کریم، عبارت‌اند از:

حرکت و حالات بدن: استفاده از زبان بدن در تعاملات از منظر قرآن مورد تأکید واقع شده است؛ پرهیز از راه‌رفتن همراه با تکبر، نکوبیدن پاها بر زمین، راه رفتن با شرم و حیا، شخصیت نامتعادل و برخورد دوگانۀ منافقان مانند نمازخواندن در حالت کسالت، گزیدن انگشت از فرط ندامت در روز قیامت و تواضع و محبت در برخورد نسبت به مؤمنان و والدین برخی از مهم‌ترین حرکات بدن در آیات قرآن است.

حالات چهره: براساس انسان‌شناسی قرآنی، احوال روحی آدمی در رنگ رخسار و حالت چهره نمایان می‌شود. طبق آیات قرآن، آشکارشدن ویژگی‌های افراد در چهره‌های‌شان در قیامت و نمایان شدن شادی در چهرۀ پاکان در قیامت، تجلی یافتن باطن ناپاکان بر صورت‌شان، ظهور خشم و اندوه در چهرۀ مردان در عصر جاهلیت هنگام شنیدن خبر ولادت دختر و حفظ ظاهر در نیازمندان واقعی باوجود درد و رنج‌های درونی عامل مهمی در شناخت احوال و احساسات درونی افراد است.

لحن کلام: تغییرات و نوسانات در گفتار، یکی ‌دیگر از راه‌های ارتباط غیرکلامی است که معنای خاصی را به‌مخاطب منتقل می‌کند. سفارش قرآن کریم به آرام‌کردن صدا هنگام سخن گفتن و رعایت حیا در کیفیت و محتوای سخن و شناخت منافقان از لحن کلام و طرز سخن گفتن آنها اشاره به تأثیرگذاری فراوان نشانه‌های صوتی دارد.

تماس چشمی: باتوجه به روایات، بهترین وسیله برای جلب دوستان و ایجاد محبوبیت در قلوب دیگران، داشتن نگاهی مهربانانه توأم با خوشرویی در مواجهه با محارم و افراد هم‌جنس است. نگاه ناپاک نیز از مصادیق نگاه کردن است که به‌شدت از سوی قرآن و معصومین نهی شده است. رویکرد قرآن در مواجهه با چنین نگاهی، پرهیز از نگاه‌های خیره و امیال شهوانی است. نگاه کردن به قصد تحقیر و تمسخر به‌دیگران نیز از نظر فرهنگ دینی بسیار مذموم و ناپسند است.

زبان بدن در ادبیات فارسی

زبان بدن در ادبیات منظوم و داستانی نمود فراوانی دارد و در شناسایی فرهنگ، روابط میان‌فردی، موقعیت‌های روانی و کیفیت سبک زندگی یاری می‌رساند. فردوسی در شاهنامه با استفاده از زبان بدن به توصیف شخصیت‌های حماسی آن به‌طور مستقیم و غیرمستقیم پرداخته است و با انتقال احساسات مختلف شخصیت‌ها سعی در ایجاد ظرفیت‌های بلاغی و زیباشناختی برای داستان‌پردازی و ماندگاری ادبی دارد. فردوسی در بیان حالت درشت کردن چشم‌ها که نشان از خشم و ناراحتی دارد، این‌چنین بیان می‌کند:

چو کاووس بشنید شد پر ز خشم

برآشفت زان کار و بگشاد چشم

مولانا در مثنوی نیز صریحاً به زبان غیرکلامی پرداخته و آن را در ابعاد گوناگون تبیین کرده است:

گر زبانت مدح آن شه می‌تند

هفت اندامت شکایت می‌کند

صد کراهت در درون تو چو خار

کی بود انده نشان ابتشار

سعدی می‌گوید:

گر بگویم که مرا حال پریشانی نیست

رنگ رخساره خبر می‌دهد از سرّ ضمیر

و صائب تبریزی چنین سروده است:

دهان تنگ تو فریاد می‌کند بی‌حرف

که سر به مهر خبرها ز بی‌نشان داری

تحلیل زبان بدن در سینمای کمدی

در سینمای صامت پیام‌های بازیگر از طریق حرکات بدنی و ارتباطات غیرکلامی منتقل می‌شود. بازیگران سینمای صامت، بدون کلام پیچیده‌ترین و ظریف‌ترین مفاهیم انسانی را به دیگران انتقال داده و با ترسیم رفتارهای انسانی، مفاهیم درونی را عینیت می‌بخشند. آنها این توانایی را دارند که با چند حرکت ساده، دنیایی از مفهوم را به مخاطبان منتقل کرده و حتی آنها را به گریه آورند. چارلی چاپلین، نابغۀ هنر و اسطورۀ سینمای صامت که موفق به دریافت 3 جایزۀ اسکار شد، تمام عواطف و هیجانات آدمی را باظرافت و بدون کلام در چند دقیقه به مخاطب به‌راحتی انتقال می‌داد. پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه نشان می‌دهد هر کمدین صامت علاوه بر جنبه‌های برخورد، تعامل حرکتی دست و پا و کنش‌های متقابل چهره‌ای، ارتباطات عاطفی و احساسی خود هم‌چون شرم، غضب، عشق و ترس را در قالب رفتار خنده‌آور بروز می‌دهد.

منابع

• قرآن کریم.
• آذری، غلام‌رضا و فرهنگی، علی‌اکبر، «تحلیل محتوای ارتباطات غیرکلامی در بین کمدین‌های سینمای صامت کلاسیک هالیوود»، نشریۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 25، بهار 1385ش.
• آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1410ق.
• «از اسرار نهفته در زبان بدن سیاستمداران چه می‌دانید؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1400ش.
• باقری خلیلی، علی‌اکبر و زلیکانی، مرضیه، «تحلیل سیاسی زبان بدن در تاریخ بیهقی»، نشریۀ متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ 65، پاییز 1394ش.
• بنی‌اسدی، حسن و باقری، مسعود، «دانش ارتباط غیرکلامی و شایستگی اجتماعی»، نشریۀ اندیشه و رفتار، شمارۀ 20، تابستان 1390ش.
• بولتون، رابرت، روان‌شناسی روابط انسانی (مهارت‌های مردمی)، ترجمۀ حمیدرضا سهرابی، تهران، رشد، 1384ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
• پهلوان‌نژاد، «ارتباطات غیرکلامی و نشانه‌شناسی حرکات بدنی»، نشریۀ زبان و زبان‌شناسی، شمارۀ 6، پاییز 1386ش.
• توکلی، یدالله، «مهارت‌های غیرکلامی و زبان بدن»، نشریۀ رشد آموزش خانواده، شمارۀ 1، پاییز 1401ش.
• جباری، کریم، «تأثیر ارتباط‌های غیرکلامی (زبان بدن) در تعلیم و تربیت اسلامی»، نشریۀ سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، شمارۀ 1، بهار 1400ش.
• جلیلوند خسروی، مسعود و دیگران، «کارکردهای ارتباط غیرکلامی در فرایندهای یک‌سویۀ ارتباط رسانه‌ای (مورد مطالعه: بخش خبری 21 سیمای جمهوری اسلامی)»، نشریۀ مطالعات میان‌رشته‌ای ارتباطات و رسانه، شمارۀ 1، بهار 1402ش.
• جهرمیان، عباس، «تأثیر آراستگی ظاهری بر شخصیت و ایجاد ارتباط مؤثر (با تکیه بر عمل NLP)»، وب‌سایت ان ال پی ایران، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
• «چگونگی نشستن پیامبر و حضورش در مجالس»، وب‌سایت حدیث‌نت، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1402ش.
• حق‌گوی، امیرحسین، «زبان بدن کودکان»، وب‌سایت گام‌برتر، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1400ش.
• «رابطۀ نحوۀ دست‌دادن با شخصیت»، وب‌سایت جعبه ابزار ذهنی، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1402ش.
• رضایی، ایرج، «نقش رفتارهای غیرکلامی در ارتباطات انسانی از منظر آیات و روایات اسلامی»، نشریۀ بصیرت و تربیت اسلامی، شمارۀ 31، زمستان 1393ش.
• «زبان بدن؛ حالت قرارگرفتن پاها چه حقایقی را آشکار می‌کند؟» وب‌سایت اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب:20 دی 1401ش.
• «زبان بدن دست‌ها»، وب‌سایت فرادرس، تاریخ درج مطلب: 1 بهمن 1402ش.
• ذبیحی‌راد، جواد، «صنعت گردشگری روستایی»، وب‌سایت بوم‌گردی ایران، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1400ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا و دیگران، روان‌شناسی اجتماعی (با نگرش به منابع اسلامی)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393ش.
• سعدی، مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، بروخیم، 1320ش.
• صائب تبریزی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
• صلیبی، ژاسنت، «تحلیلی بر سهم ارتباطات غیرکلامی در کنش متقابل اجتماعی»، نشریۀ جامعه‌پژوهی فرهنگی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1390ش.
• عطاشی، عبدالرضا، «بررسی بلاغی دلالت‌های زبان بدن در قرآن کریم (مطالعۀ موردی: زبان دست)»، نشریۀ زبان و ادبیات عربی، شمارۀ 18، بهار و تابستان 1397ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامۀ فردوسی، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، 1386ش.
• فرهنگی، علی‌اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1397ش.
• قاسم‌زاده و دیگران، «تحلیل مفاهیم و کارکرد ارتباطات غیرکلامی در شاهنامه»، نشریۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 84، 1397ش.
• قربانخانی، سمیرا و محسنی، طاهره، «نقش ارتباط غیرکلامی در شناخت حالات و روحیۀ افراد (با استناد به آیات قرآن کریم)» نشریۀ پژوهش‌های نوین در آموزه‌‌های قرآن و سنت، شمارۀ 7، بهار و تابستان 1400ش.
• کروبی، مهدی، «ارتباطات غیرکلامی و توسعۀ صنعت جهانگردی»، نشریۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 20، زمستان 1381ش.
• گیدنز، آنتونی، جامعه‌شناسی، ترجمۀ منوچهر صبوری، تهران، نی، 1385ش.
• گیدنز، آنتونی و ساتن، فیلیپ، جامعه‌شناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران، علمی، 1400ش.
• محققیان، زهرا و دیگران، «نقش ارتباط‌های غیرکلامی در تقویت بنیان خانواده از منظر اهل‌بیت»، نشریۀ مشکوۀ، شمارۀ 137، زمستان 1396ش.
• مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
• هادی‌زاده، مرجان، «زبان بدن کودکان را بشناسید»، وب‌سایت آریالند، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1401ش.