زبان نورستانی

زبان نورستانی؛ از قدیمی‌ترین زبان‌های زنده در افغانستان.

زبان نورستانی زبان ویژۀ مردم ساکن در ولایت نورستان است که از قدمت بسیاری برخوردار است.

ریشه‌یابی

برخی معتقدند که ریشه و اساس زبان نورستانی به آریایی‌هایی بر می‌گردد که از جایگاه نخستین خود در آسیای مرکزی جدا شده‌، به باختر آمده و گروه هندواروپایی را تشکیل دادند. این گروه به آریک، آری و یا آریانی نیز معروف بودند.

گروه دیگری از کارشناسان بر این باورند که زبان نورستانی که آن را کافری نیز می‌نامند، شاخۀ مستقلی از هندوایرانی است. آنها خصوصیات عمدۀ فونیتیکی زبان‌های دستۀ نورستانی را از سایر زبان‌ها، یعنی ایرانی و هندوآریایی متمایز کرده و با آوردن مثال‌ها و دلایل زیاد از نگاه اصول و متد علم زبان‌شناسی این گفتۀ خود را به اثبات می‌رسانند.

تاریخچه

قدمت زبان نورستانی به قبل از دوران ویدی و اوستا بر می‌گردد که در آن دوران، زبان اندوآریانی (آریک) زبان واحد آریایی‌ها بود. نخستین‌بار در زمان محمدظاهر شاه خط نورستانی ساخته شد و بعد از کودتای ثور، برنامه‌های رادیویی و مسایل طبع و نشر مطرح شد. در سال 1357ش برنامه‌های رادیویی زبان نورستانی آغاز به کار کرده و در سال 1366ش از سوی آکادمی علوم افغانستان، الفبای زبان نورستانی تثبیت شد. مجلۀ جاس از طرف وزارت سرحدات، اقوام و قبایل و نشریۀ وطنداران از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ به یکی از لهجه‌های زبان نورستانی چاپ و نشر شد. همچنین، کتب درسی ابتدایی، مجموعه شعر و داستان‌های سلیمان سونرا به زبان نورستانی منتشر شده است. کتاب‌ ادبیات شفاهی نورستان، پیرامون زبان نورستانی و رسالۀ الفبای زبان نورستانی توسط سمیع‌الله تازه نورستانی، به زبان دری منتشر شده است. امروزه نفوذ بی‌رویه و سریع زبان‌های دری و پشتو خطر نابودی زبان نورستانی را گوشزد می‌کند.

دیدگاه‌ها در مورد ریشۀ زبان نورستانی

دانشمندان زبان‌شناسی، زبان اندوآریایی را به سه شاخۀ اندوآریانی، آریانی و نورستانی تقسیم کرده‌اند. در رابطه با قدمت زبان نورستانی سه دیدگاه مختلف وجود دارد:

1. زبان نورستانی را باید در نزدیکی مرکز زبان اندوآریانی و یا آریایی قرار داد که زمانی در آسیای مرکزی (آریانا ویجه) صحبت می‌شده است.
2. زبان نورستانی شاخۀ سوم زبان‌ هند و آریانی به شمار می‌رود. این زبان‌ها دارای خصوصیاتی‌ هستند که در عین‌ حال به هر دو خانوادۀ زبان‌های اندوآریایی و آریانی شبیه بوده و توسط اولین توده‌های اندو آریانی در زمانی‌که هنوز میان دو زبان اختلاف نبوده، به مناطق نورستان آورده شده‌ است.
3. زبان نورستانی قبل از تولد ویدی از تنۀ زبان اندوآریایی متولد شده است. گروهی از کارشناسان معتقدند که در زمان بسیار قدیم، در حدود دو هزار و پانصد سال قبل از میلاد، یک زبان عمومی وجود داشته که ریشۀ زبان‌های کنونی نورستانی به آن می‌رسد.

محدودۀ جغرافیایی

زبان نورستانی در ولایات نورستان، کنر و در بعضی مناطق چترال پاکستان صحبت می‌شود. کارشناسان، تعداد گویش‌وران این زبان را در حدود سی ‌هزار نفر برآورد کرده‌اند. هرچند در بخش‌هایی از ولایت نورستان، مردم به زبان پشه‌ای صحبت می‌کنند و برخی‌، معتقد به قرابت‌هایی میان این زبان با زبان نورستانی هستند.

مشخصات

در زبان نورستانی تعداد 44 حرف وجود دارد که از آن جمله 11 حرف احتیاطی و 3 حرف خاص زبان نورستانی است.

لهجه‌های زبان نورستانی

زبان مردم نورستانی در ابتدا واحد بوده، اما به‌دلیل عدم ارتباط گویندگان آن در دره‌های از هم‌ دورافتادۀ جنوب هندوکش شرقی، لهجه‌های آن به دو دستۀ شمالی و جنوبی تقسیم شده است. کته‌ویری، واسیو ویری، کلنه الا، تریگامی، اشگونی و دهمیلی از لهجه‌های این دو دسته هستند.

منابع

• تازه نورستانی، سمیع‌الله، پیرامون زبان نورستانی، کابل، کتب بیهقی، 1390ش.
• تازه نورستانی، سمیع‌الله، ریشه‌های تاریخی و فرهنگی نورستان، کابل، 1367ش
• «زبان‌‌های افغانستان»، وب‌سایت سیاح آنلاین، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1392ش.
• «زبان‌های افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، قم، مؤلف، چ1، 1371ش.
• سون آرا، سلیمان، «زبان و تاریخ نورستان»، فصلنامه فرهنگی، ادبی و هنری، شماره 6، 1396ش.
• معتمدی، احمدعلی، مذهب قدیم نورستان، کابل، آکادمی علوم جمهوری افغانستان، 1370ش.