زبان پشتو

زبان پشتو؛ از زبان‌های رسمی در کشور افغانستان.

زبان پَشتو یا پَختو (به پشتو: پښتو) یکی از دو زبان رسمی افغانستان در کنار زبان فارسی است که اقوام پشتو بدان تکلم می‌کنند. این زبان، همچنین دومین زبان پرگویش در پاکستان است. در ادبیات فارسی و عرف عامه از این زبان به‌نام افغانی یا اوغون نیز یاد می‌شود. گویش‌وران زبان پشتو، پشتون‌ها هستند که بیشتر در افغانستان، پاکستان، هند، ایران و امروزه در سایر کشورهای جهان زندگی می‌کنند.

ریشه‌شناسی

پشتو، زبان مادری اکثر اقوام پشتون است که در ادبیات فارسی گاه به‌نام «افغانی» یاد می‌شود. حروف نوشتاری این زبان، برگرفته از زبان عربی است و تعدادی از حروف آوایی آن نیز، اختصاصی است. 60 درصد از واژگان زبان پشتو برگرفته از زبان فارسی است. زبان پشتو دارای ۴۴ حرف و واج، متشکل از ۱۴ واکه و ۳۰ همخوان است. پشتو همۀ واج‌های فارسی را دارد، بجز «ف» که در پشتو کم دیده‌شده و همیشه به «پ» تبدیل می‌شود یا دست‌کم با تلفظ «پ» خوانده می‌شود. حرف «ج» گهگاه به «ځ» و حرف «چ» به «څ» تبدیل می‌شود؛ مانند تبدیل «چادر»، «چاه»، «جان» و «جنگل» به‌ترتیب به «څادر»، «څاه»، «ځان» و «ځنگل». گویش‌های زبان پشتو به دو گونة کلی ‌تقسیم می‌شود: 1. گونة نرم جنوبی «پشتو»؛ 2. گونة سخت شمالی «پختو». ازنظر لهجه به دو لهجة مشهور مشرقی و غربی (قندهاری) تقسیم می‌شود. اولین بار، الفبای پشتو در قرن شانزدهم میلادی توسط پیر روشن ساخته شد و او ۱۳ حرف جدید را ایجاد کرد. در سال ۱۹۵۸م محققان و نویسندگان پشتون افغانستان و پاکستان طی یک نشست در کابل، استاندارد امروزی الفبای زبان پشتو را تنظیم کردند، اما روند ایجاد قواعد ادبی زبان پشتو تا کنون کامل نشده است.

تاریخچه

در منشأ تاریخی زبان پشتو همانند نژاد قوم پشتون اختلاف‌نظرهای زیادی بین تاریخ‌نویسان و زبان‌شناسان وجود دارد؛ برخی استدلال کرده‌اند زبان پشتو از تبار اوستایی یا گونه‌های بسیار نزدیک به آن است. برخی زبان پشتو را جزء زبان‌های ایرانی و دارای ویژگی‌های مشترک با زبان‌های ایرانی مانند باختری، خوارزمی و سغدی می‌دانند. قواعد آواشناسی نشان می‌دهد که واژة پشتو، شکل دگرگون‌شده‌ای از همان واژة پَرسَوا (به-معنی پارسی) است. پرفسور مارکوارت براین باور است که پشتو مشتق از پختو و آن نیز از واژة پرسوا (parsuwā) و پرسوا از ریشه (parsū) سانسکریت است که نام قبیلة جنگجو در شمال غربی هند بوده است. بطلمیوس هم آن را پکتین نوشته‌ است؛ بنابراین، نام پشتو از همان «پکهت» و «پکتویس» و «پکتین» ساخته شده و پشتو و پختو تلفظ می‌شود. به‌روایت برخی مورخان و زبان‌شناسان نخستین اثر نوشتاری به‌ زبان پشتو در سدة شانزدهم میلادی نگارش یافته است. در طی سده‌های بعدی نیز تولید آثار ادبی و علمی به این زبان بسیار اندک بوده؛ اما پس از ارتقای آن به‌ زبان رسمی دولت در سال ۱۹۳۶م، روزنامه، کتاب و آثار ادبی قابل توجهی به این زبان نشر و به‌ زبان آموزشی و علمی نیز مبدل شد.

قلمرو جغرافیایی

در افغانستان پشتو در جنوب، جنوب شرقی، قسمت‌هایی از کابل، قسمت‌هایی از شمال افغانستان و در پاکستان در ایالات خیبر پختونخوا، مناطق شمالی بلوچستان و در بخش‌هایی از نواحی میانوالی، پنجاب، اسلام‌آباد، کراچی، حیدرآباد و سند، صحبت می‌شود. بر اساس آخرین برآوردها، حدود هشت میلیون نفر در افغانستان، شش میلیون نفر در پاکستان و حدود 50 هزار نفر در ایران به این زبان صحبت می‌کنند.

فرآیند تبدیل‌شدن زبان پشتو به‌زبان مسلط

نخستین دولت مستقل به‌نام افغانی یا افغانستانی توسط قوم درانی در سال ۱۷۴۷م تشکیل شد، اما زبان پشتو از سال ۱۹۳۶م، عنوان زبان رسمی دولتی را کسب کرد. ظاهرشاه (شاه افغانستان طی سال‌های ۱۹۳۳ تا ۱۹۷۳م) بعد از پدر خود محمد نادرشاه، همانند او تصمیم گرفت که مقامات باید هر دو زبان فارسی و پشتو را استفاده کنند. او، سه سال بعد از شروع سلطنت خود در سال ۱۹۳۶م، طی حکم سلطنتی زبان پشتو را زبان رسمی افغانستان اعلام کرد. این در حالی بود که اغلب خانوادۀ سلطنتی و دیوان‌سالاران که از قوم پشتون بودند، فارسی صحبت می‌کردند. برخی علت این تصمیم را جو ضد ایرانی و ضد شیعی می‌دانستند که توسط انگلیس به حاکمان وقت افغانستان تلقین شده بود. در سال ۱۹۶۴م، وقتی زبان پارسی به‌زبان دری تغییر نام یافت، دوباره زبان پشتو به‌عنوان زبان رسمی مورد تأکید قرار گرفت. هرچند زبان پشتو از حمایت رسمی دولتی برخوردار است، اما کمتر از 10 درصد جمعیت سایر اقوام به‌عنوان زبان دوم بدان تکلم می‌کنند. این زبان، حتی از طرف سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) جزء زبان‌های در حال انقراض شناخته شده است.

منابع

• ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، تهران، سمت، 1392ش.
• ارزگانی، مسیح، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، کابل، مرکز مطالعات و انتشارات خراسان، چ2، 1390ش.
• «پشتو یا پختو از زبان‌های‌ ایرانی‌ شرقی‌ دورة‌ جدید»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 30 آذر 1401ش.
• «تاریخ ایجاد زبان افغانی (پشتو) و قواعد آن»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ بازدید: 30 آذر 1401ش.
• رضایی باغ‌بیدی، حسن، تاریخ زبان‌های ایرانی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1388ش.
• سلیمانی، سید قیوم، «واژه‌های مشترک زبان‌های فارسی و پشتو»، معرفی و نقد کتاب، فصلنامه سیاست خارجی، سال هفدهم، شماره 1، بهار 1382ش.
• گروهی‌از پژوهشگران، «همسایه نزدیک‌تر از خویش: افغانستان از ویژگی‌های طبیعی تا خصوصیات انسانی»، مقالاتی از دائره‌المعارف ایرانیکا، ترجمه سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم، تهران، کتاب مرجع، 1387ش.
• واژه‌نامه آزاد، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 آذر 1401ش.
• "A Standard Pashto"MacKenzie, D. N.'Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 22, No. 1/3, 1959.
• "AFGHANISTAN vi. Paṧto”, iranicaonline,14 December, 2022.
• "The Pashtun Question"books.google, 14 December, 2022.
• Bryan, Spooner, »Are we teaching Persian? «In: Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery, Mehdi Marashi (ed.), Bethesda, Iranbooks, 1994.
• Rizwan, Hussain, Pakistan and the emergence of Islamic militancy in Afghanistan, Burlington, Ashgate, 2005.