زبان کودک

زبان کودک؛ شیوۀ ارتباط کلامی کودکان با دنیای پیرامون.

زبان کودک، نقش مهمی در رشد و نحوۀ تکامل کودک داشته و به برقراری ارتباط کودک با اعضای خانواده، یادگیری مطالب در مدرسه و برقراری روابط اجتماعی کودک کمک می‌کند. هرچند، زبان کودک از اهمیتی بالا برخودار است اما کودک آن را به‌سادگی یاد نگرفته و در این راستا از عوامل زیادی همچون محیط پیرامون خود، تأثیر می‌پذیرد. متخصصان حوزۀ کودک بر این باورند که با استفاده از مهارت‌های زبانی کودک، می‌توان این توانایی را در همان اوایل دوران کودکی ارتقا داد.

مفهوم‌شناسی

زبان کودک، در برخی از فرهنگ‌نامه‌ها، زبان یا سخنی دانسته شده که با کودکان گفته می‌شود و باید برای آنها قابل فهم باشد. متخصصان حوزۀ کودک نیز برقراری ارتباط کلامی کودکان با دنیای پیرامون آنها را زبان کودک دانسته و بر این باورند که در این نوع از زبان، والدین باید بیش از فهم معنای دقیق کلمات، زبان گفتاری کودک را متوجه شده و منظور او را درک کنند. این زبان، گاهی بیانگر احساسات کودک و گاهی نیز بیانگر خواسته‌های او است.

رشد زبانی کودک

رشد زبانی کودک، یکی از فرآیندهای مهم رشد در کودکان است. شناسایی و درک این فرآیند، در برنامه‌ریزی‌های آموزش زبان به کودک، حائز اهمیت است؛ برای مثال، در صورتی‌که نویسندۀ حوزۀ کودک و نوجوان، با مراحل رشد زبانی کودک آشنایی نداشته باشد، نمی‌تواند مطالبی مناسب با دانش پایه و زبان این ردۀ سنی از انسان‌ها بنویسد. کارشناسان، سه فرضیه را در مورد رشد زبان‌آموزی در کودکان مطرح کرده‌اند:

1. شناخت‌گرایی؛ این فرضیه، یکی از مسائل مهم در یادگیری و رشد زبانی کودک است. ژان پیاژه، از پیشگامان مکتب شناخت‌گرایی، معتقد است که کودک، از توانایی خاصی برای فراگیری رشد زبانی برخودار نبوده و این رشد در کودکان از رشد شناختی و اجتماعی او نشأت می‌گیرد. با توجه به این فرضیه، کودک تنها زمانی می‌تواند بر زبان تسلط یابد که به سطح مناسبی از رشد شناختی رسیده باشد. این رشد در زمینۀ زبان‌آموزی و شناخت، در طول زندگی فرد ادامه می‌یابد تا کودک به تمامی جنبه‌های زبان مسلط شود.
2. رفتارگرایی؛ این فرضیه، از کتاب «رفتار زبانی» اسکینر، روانشناس آمریکایی، گرفته شده است. بر اساس این فرضیه، زبان، سلسله پاسخ‌های تقویت‌شده‌ای است که از همان ابتدای کودکی، توسط اطرافیان کودک، تقویت می‌شود؛ در حقیقت، از نظر اسکینر، زبان یک نوع رفتار است و کودک با شرطی شدن، رفتار زبانی را یاد می‌گیرد. برای مثال، وقتی کودک، صدایی را از خود در می‌آورد، با شادی و واکنش مثبت مادر خود مواجه می‌شود. کودک، به این ترتیب، انگیزۀ بیشتری گرفته و به‌مرور زمان، به تقلید بیشتری از بزرگترها پرداخته و جملات ساده‌ای را ادا می‌کند.
3. ذهن‌گرایی؛ این فرضیه که بر فرضیۀ چامسکی استوار است، در نقطۀ مقابل فرضیۀ رفتارگرایی قرار گرفته است. بر اساس این فرضیه، کودک، به‌جای حفظ و ذخیره کردن جملات، مجموعۀ محدودی از «قواعد دستوری» را کشف کرده و آنها را با خصوصیات ذاتی ذهن و مغز خود مطابقت می‌دهد. کودک، پس از یادگیری این قواعد، به مهارت لازم برای استفاده از آنها رسیده و جملاتی را که گاهی تازه به نظر می‌رسند، ساخته و در مورد درستی یا نادرستی آنها نیز هیچ قضاوتی نمی‌کند.

مراحل رشد زبان کودک

کارشناسان، مراحل رشد زبان کودک را به شرح زیر تقسیم کرده‌اند:

1. رشد زبان از تولد تا 6 ماهگی: فقط به‌صورت آوا و زمزمه؛
2. رشد زبان از 7 تا 12 ماهگی: بین یک تا سه کلمه؛
3. رشد زبان از 13 تا 18 ماهگی: کودک توانایی ادا کردن حدود 50 کلمه را دارد؛
4. رشد زبان از 19 تا 24 ماهگی: کودک در حدود 200-250 کلمه را یاد گرفته است؛
5. رشد زبان از 2 تا 3 سالگی: کودک توانایی گفتن حدود 500 کلمه را دارد؛
6. رشد زبان از 3 تا 4 سالگی: کودک توانایی گفتن 2000 کلمه به‌غیر از واژگان درکی را دارد؛
7. رشد زبان از 4 تا 5 سالگی: دایرۀ واژگان کودک به بیش از 10000 کلمه می‌رسد.

رشد نحوی زبان کودکان

برخی از پژوهشگران، دربارۀ چگونگی فراگیری قواعد نحوی، نظرات مختلفی را بیان کرده‌اند؛ برای مثال، اسلوبین، بر این باور است که این رشد در چهار مرحله رخ می‌دهد:

1. زمانی‌که کودک قادر به استفاده از قواعد دستوری نیست؛
2. زمانی‌که کودک، برخی از افعال بدون قاعده را یاد گرفته و آنها را حفظ می‌کند؛
3. زمانی‌که کودک، قواعد همگانی دستور را یاد گرفته و آن را نه‌تنها با کلمات آشنا بلکه با برخی از کلمات جدید نیز به کار می‌برد؛
4. زمانی‌که کودک در سن 7-8 سالگی، قواعد عمومی دستور را همچون بزرگسالان یاد گرفته و زمان مناسب برای کاربرد آنها را نیز می‌شناسد.

چگونگی یادگیری زبان توسط کودکان

کودکان، زبان را همچون سایر کارهای مختلف، به‌صورت تقلیدی از اطرافیان خود یاد می‌گیرند. کودک، برای صحبت کردن باید دانش و مهارت بالایی داشته باشد که این فرآیند شامل چهار بخش مهم است:

1. یادگیری نحوۀ برقراری ارتباط؛ کودکان، مهارت برقراری ارتباط را از همان 6 هفتۀ اول زندگی، در حالی‌که نخستین لبخند خود را می‌زنند، نشان می‌دهند.
2. توسعۀ دایرۀ واژگان؛ کودکان، در این مرحله، واژگانی را که از والدین خود یا سایر اطرافیان می‌شوند، یاد گرفته و به‌مرور زمان، معنای این واژگان را نیز فرا می‌گیرند.
3. واکنش به محرک‌ها؛ کودک، در سن یک سالگی، به خوبی به محرک‌ها واکنش نشان می‌دهد. کارشناسان بر این باورند که هرچه کودک به محرک‌ها، واکنش بیشتری نشان دهد و تجربۀ بیشتری کسب کند، با سرعت بیشتری معانی کلمات را می‌آموزد.
4. یادگیری قواعد؛ پس از یادگیری حدود 50 کلمه، تا 19 ماهگی، کودک شروع به کنار هم قرار دادن کلمات می‌کند. اولین واژگان استفاده شده توسط کودک، بیشتر اسم، فعل یا صفت بوده و با کنار هم قرار دادن واژگان، یک جملۀ بامعنا را می‌سازد؛ مانند «آب بده» یا «سگ بزرگ». کودک، به‌تدریج، به یادگیری جملات طولانی‌تر و پیچیده‌تر پرداخته و همانند بزرگسالان از قواعد زبان پیروی می‌کند.

افزایش توانایی زبان کودک

کارشناسان حوزۀ کودک، راهکارهایی را به‌منظور افزایش توانایی گفتاری در کودکان ارائه داده‌اند:

1. تبدیل شدن گفت‌وگو به بخش ثابت ارتباط والدین با کودک؛ والدین می‌توانند در تمامی زمان‌هایی که همراه کودک هستند، با او سخن بگویند.
2. نشان دادن عکس‌العمل مثبت نسبت به صدا و آواهایی که نوزاد از خود بروز می‌دهد؛
3. پرسیدن سؤال از نوزادان، همچون بزرگسالان؛
4. خواندن کتاب برای کودک، نشان دادن عکس‌های کتاب به او و صحبت کردن دربارۀ این عکس‌ها با کودک؛
5. گوش دادن به داستان، ترانه یا آهنگ‌های ساده؛
6. بیان ساده با زبان دستوری درست به کودک؛
7. انجام بازی‌های آوایی با کودک؛
8. گسترش واژه‌هایی که توسط کودک بیان می‌شوند؛ برای مثال، در صورتی‌که کودک واژۀ «ماشین» را بر زبان می‌آورد، شما بگویید، درسته! آن یک ماشین بزرگ قرمز رنگ است.

گفتار درمانی

گفتار درمانی یا «پاتولوژی گفتار و زبان»، یکی از شاخه‌های توانبخشی است که به آسیب‌شناسی اختلالات زبانی می‌پردازد. به کسی که به ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات مرتبط با گفتار و زبان می‌پردازد نیز «گفتار درمانگر» می‌گویند. حیطۀ فعالیت یک گفتاردرمانگر شامل لکنت زبان، اختلالات تلفظی و تولیدی، اختلالات صوتی، اختلالات یادگیری، آسیب شنوایی، گفتار فلجی، آفازی (زبان پریشی)، ارتباط مکمل و جایگزین، شکاف کام و لب، بیش‌فعالی، اوتیسم، کم‌توانی ذهنی و بلع است.

زبان کودک در ادبیات فارسی

زبان کودک، از دیرباز مورد توجه نویسندگان و بزرگان ایران زمین بوده و برخی از آنها در شعر خود نیز به آن اشاره کرده‌اند؛ برای مثال، مولانا در شعر خود گفته است:

چونکه با کودک سر و کارم فتاد

پس زبان کودکان باید گشاد

اوحدالدین کرمانی نیز در یک رباعی به تشریح این زبان پرداخته است:

کوچک بودن بزرگ را کوچک نیست

ن کوچکی از کمال باشد شک نیست

گر زانک پدر زبان کودک گوید

عاقل داند که آن پدر، کودک نیست

منابع

• آخشینی، علی، بررسی رشد فعل مرکب در گفتار چند کودک فارسی زبان، پایان‏نامه، دانشکده ادبیات مشهد، 1371ش.
• اوحدالدین کرمانی، دیوان رباعیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• «تقویت مهارت‌های زبان کودک»، وب‌سایت انجمن معارف، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• «جدول مراحل رشد زبان کودک تا 5 سالگی»، وب‌سایت شادآموز، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• راشدی، محمدجواد، «گفتار درمانی چیست»، وب‌سایت توان درمان، تاریخ بارگذاری: 25 فروردین 1397ش.
• «زبان کودک از 1 تا 2 سالگی»، وب‌سایت آموزک، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• «زبان کودکان را یاد بگیرید!»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• مشکوة‌الدینی، مهدی، «نظریه‏های زبان‏آموزی کودک،» مشهد، مجله دانشکده ادبیات، شمارۀ 93، 1370ش.
• مولوی، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بخش 100، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 آذر 1401ش.
• مهدی‌زاده، جمیله، زبان‏آموزی و رشد واژگان کودک‏، پایان‏نامه، دانشکده ادبیات مشهد،1370ش.