زنبیل‌گردانی

زنبیل‌گردانی؛ از آیین‌های سنتی در استان هرمزگان.

زنبیل‌گردانی، از آداب‌ورسوم سنتی مردم در استان هرمزگان و برخی دیگر از مناطق جنوبی ایران است که به‌منظور رفع مشکل راه رفتن کودکان در حدود دو سالگی، اجرایی می‌شود. مردم قشم، همچنان به این سنت پایبند بوده و کودکان بالای دو سال خود را که مشکل راه‌رفتن دارند، درون سبد یا زنبیلی از جنس برگ و چوب درخت خرما قرار داده و به نیت شفا از طریق دعای خیر همسایگان و خیرات دادن، در محله‌های شهر می‌گردانند.

پیشینه

زنبیل‌گردانی، ریشه در شیوۀ فکری و سبک زندگی صوفیان دارد. برخی آن را متأثر از سبک زندگی راهبان بودایی نیز دانسته‌اند که از طریق آن، غذا و مایحتاج خود را فراهم می‌کردند. برخی از مشایخ صوفیه نیز گاهی به مریدان خود دستور می‌دادند تا با پرسه‌زدن و زنبیل‌گردانی، به تأمین معاش دنیوی بپردازند. بیشتر کمک‌هایی که از طریق زنبیل‌گردانی جمع‌آوری می‌شد، جنس و کالا بوده و کمتر پول نقدی از این طریق دریافت می‌شد. امروزه نیز در آیین زنبیل‌گردانی، از اقلامی همچون انواع شیرینی و شکلات استفاده می‌شود. این آیین اگرچه در سال‌های اخیر، کم‌رنگ شده است، اما هنوز هم در برخی نقاط مانند جزیره قشم، مادران دست به دامان آداب کهن خود شده و از همسایگان و کودکان محله در این زمینه کمک می‌گیرند.

شیوۀ زنبیل‌گردانی

استان هرمزگان، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود و نزدیکی به خلیج فارس، همواره محل رفت‌وآمد گردشگران و تاجران مختلفی از کشورها و شهرهای دور و نزدیک بوده است. به‌همین دلیل، آداب‌و‌رسوم مختلف و سنت‌های متنوعی در این منطقه وجود داشته و مردم منطقه از خرده‌فرهنگ‌های گوناگونی تأثیر پذیرفته‌اند. زنبیل‌گردانی از جملۀ این آداب‌ورسوم است که تحت تأثیر فرهنگ کشورهای مجاور در این منطقه، شکل گرفته است. بر اساس این آیین، در صورتی‌که مادران شاهد راه رفتن کودک خود تا 18 ماهگی نباشند، کودک خود را داخل زنبیلی قرار داده و آن را به‌دست کودکان و زنان همسایه می‌سپرند تا او را به درب هفت خانه ببرند. کودکان، دو طرف زنبیل را محکم گرفته و درصدد هستند تا کار خود را بدون عیب و نقص انجام دهند. آنها، پس از رسیدن به درب هر خانه، ایستاده و با صدای بلندی این شعر را می‌خوانند:

کندوک پا نداره

راه به جایی نداره

چیزی هاده به کندوک

تا کندوک پا بیاره

در این شعر، کندوک به‌معنای زنبیل بوده و استعاره از کودکی دارد که در راه رفتن به مشکل برخورده است. ترجمۀ این دو بیتی نیز به شرح زیر است:

زنبیل پا نداره

راه به جایی نداره

خیرش بکن به زنبیل

تا زنبیل پا بگیره، راه خدا بگیره

پس از خوانش این ترانۀ کوتاه، صاحب‌خانه، مقداری شیرینی یا شکلات را داخل زنبیلی که کودک در آن قرار دارد، انداخته و برای او آرزوی سلامتی می‌کند. پس از اتمام گردش به درب هفت خانه، زنبیل را با همان تشریفات به درب خانۀ والدین کودک باز می‌گردانند. مردم در استان هرمزگان بر این باورند که با اجرای این آیین، کودک می‌تواند پس از چند روز، به اصطلاح، پا گرفته و راه برود. کارشناسان معتقدند که والدین، به‌خصوص مادر کودک، کودکِ خود را به‌دست کودکان می‌سپارد؛ زیرا از پاکی دل آنها باخبر بوده و به امید برآورده شدن دعای همسایگان و خیراتی که می‌کنند، به آنها و دعای خیر آنها می‌سپارد.

منابع

• «آیین‌ها و باورهایی از مردم هرمزگان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1402ش.
• صیامیان گرجی، زهیر و دیگران، «شیوه‌های معیشت صوفیان در ایران قرون میانه»، پژوهشنامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال 6، شمارۀ 1، پیاپی 11، 1396ش.
• «فرهنگ و سنت مردمان قشم و هرمزگان»، وب‌سایت مقتدر سیر، تاریخ بارگذاری: 11 بهمن 1399ش.
• «مراسم زنبیل‌گردانی در قشم با عکس»، وب‌سایت سفری باما، تاریخ بارگذاری: 12 اردیبهشت 1402ش.
• «مراسم زنبیل‌گردانی در قشم»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ بارگذاری: 14 اردیبهشت 1402ش.