زن در دوره پهلوی

زن در دورۀ پهلوی؛ نقش و جایگاه زن ایرانی در دورۀ حکومت پهلوی.

سلسله پهلوی از شروع حکومت خود، مدعی مهیا‌کردن شرایط مناسب برای پیشرفت زنان بود؛ اما نگاه ابزاری به زن و ترویج الگوی غربی به جای الگوی اصیل ایرانی- اسلامی در این دوره، موجب شد که زن ایرانی جز در حیطۀ ظواهر و رویکرد‌های نمایشی، حضور اجتماعی مؤثر و تعیین‌کننده نداشته باشد. نگاه ابزاری به زن، جایگاه زن در خانواده و جامعه را تنزل داد و شرافت و کرامت او را به چالش کشید.

اقدامات حکومت پهلوی

1. اجتماعی: شیوۀ کنشگری اجتماعی زنان در دوران پهلوی ا ارزش‌هاي مذهبي و سنتي رایج در جامعۀ ایرانی در تضاد بوده است. زمینه‌سازی نادرست حکمرانان پهلوی برای حضور اجتماعی زنان، سبب افزایش فساد و ناهنجاری‌های اجتماعی خصوصاً در کلان‌شهرها شد. این نابسامانی اجتماعی موجب شد که زنان مقید به ارزش‌هاي دینی و مذهبی از حضور در اجتماعات خودداری کنند حکومت پهلوی با شعار آزادی زنان، شرافت و کرامت زنان را تنزل داد و زن را به ابزار پیش‌پاافتاده‌ای برای پاسخ به هوسرانی مردان تبدیل کرد.
2. حقوقی: در حکومت پهلوی، ایجاد تحول در حقوق زنان با تمسک به الگوهای غربی مورد توجه قرار گرفت؛ اما در عمل، جامعه شاهد سرکوب حقوق زنان بود و آنها نمی‌توانستند جنبش‌‌های خودجوش و گسترده‌‌ای از خود نشان دهند. بدین ترتیب و با وجود شعار آزادی زنان، وضعیت زنان در حکومت پهلوی نسبت به دورۀ پیشین، تنزل پیدا کرد.
3. سیاسی: حکومت پهلوی از زنان به‌صورت نمادین در مجالس و محافل بهره می‌گرفت و فقط برخی زنان نزدیک شاه فرصت و اجازۀ دخالت در امور سیاسی را داشتند. حق رأی زنان و نیز تصدی جایگاه‌‌های رسمی در حکومت نیز عاری از هرگونه اختیار و استقلال لازم بود.
4. فرهنگی: فرهنگ اصیل ایرانی در دوران پهلوی با چالش نفوذ سبک زندگی غربی روبرو شد. حکومت پهلوی، زنان را کاملا محصور کرده بود و از آنها برای اعتبارزدایی از ارزش‌هاي سنتي و هویت اسلامي در جامعۀ ايراني بهره می‌گرفت.

وضعیت زنان در دوران رضاخان

رویکرد رضاخان به زنان یک تقليد سطحي و ظاهري از نگرش غرب به زنان‌ بوده است. در دوران رضاخان حقوق اساسي زن به حضور ظاهري در اجتماع تقليل پیدا کرد. وی اهداف خود را با تمسک به زور و ايجاد استبداد نظامي در ايران پيش مي‌برد. رضاخان با شعار «آزادی» سردمدار تغییر در پوشش زنان ایرانی شد و برای تحقق هدف خود در این راه از کشتار و قتل‌عام مردم نیز ابایی نداشت.

برخی از مهم‌ترین اقدامات رضاخان در رابطه با زنان

1. کشف حجاب: پدیدۀ کشف حجاب از مهم‌ترین اقدامات رضا‌خان در رابطه با زنان بود که بسیاری از زنان آزادی‌خواه با آن مخالفت کردند.
2. گسترش فرهنگ و پوشش غربی در ایران: رضا‌خان در سال 1309ش با هدف درآمیختن فرهنگ غربی و ایرانی، تحولی در پوشش زنان ایجاد کرد و خواستار ورود کلاه‌های اروپایی زنانه به ایران شد.
3. اختصاص بودجه به لباس‌های وارداتی: رضا‌خان بودجۀ ویژه‌ای برای واردات لباس دکلته (نوعی لباس زنانه یقه‌باز) تخصیص داد. او با الگوبرداری از فرهنگ غربی، خواستار حضور اجتماعی بانوان بدون حجاب شد. در بهمن 1313ش در مراسم افتتاح دانشگاه تهران به دختران دستور داده شد که بدون حجاب وارد دانشگاه شوند. همچنین در فروردین 1314ش در جشنی که در مدرسۀ شاپور شیراز برگزار شد، دختران بدون حجاب به اجرای مراسم ورزشی و پایکوبی پرداختند.
4. اختلاط زن و مرد در محیط‌های اجتماعی: از دیگر اقدامات رضا‌خان اختلاط جنسیتی افراد در مجامع عمومی و اداری بود که از سوی مردم ایران، توهین بی‌شرمانه به زنان پاک‌دامن و محجبه ایرانی تلقی می‌شد.

واکنش‌ها به اقدامات رضاخان

در مقابل اقدامات هنجارشکن حکومت پهلوی اول در رابطه با زنان مانند کشف حجاب، مردم مذهبی و متدین ایران به‌خصوص روحانیون و علمای دینی در تهران و شهرهای بزرگ به اعتراض برخواستند. در مشهد تظاهراتی علیه کشف حجاب بانوان برپا شد و گروهی از مردم به نشانۀ اعتراض در صحن حرم امام رضا و مسجد گوهرشاد تحصن ‌کرده و علیه حکومت پهلوی شعار دادند. این حرکت اعتراضی به دستور رضاخان سرکوب شد و قتل‌عام معروف مسجد گوهرشاد اتفاق افتاد. همچنین خارج‌نشدن زنان از خانه تا آخر سلطنت رضاخان، ترک تحصیل برخی زنان از ترس برداشته‌شدن حجاب آنها در مدارس و ساختن حمام در منزل برای زنان از دیگر اقداماتی بود که مردم به نشانۀ اعتراض به این اقدامات حکومت پهلوی از خود نشان دادند. یکی از مهم‌ترین اقدامات زنان در اعتراض به کشف حجاب، ماجرای راهپیمایی اعتراضی زنان خراسانی و مشهدی در سالگرد دستور کشف حجاب رضاخان در دی سال 1356‌ش بود. در این واقعه، مأموران دولتی با حمله به صفوف زنان برخی را مجروح و هفده نفر از آنان را دستگیر کردند.

وضعیت زنان در دوران محمدرضا شاه

در دورۀ پهلوی دوم نیز از زنان به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف حکومتی استفاده شد. با شروع حکومت محمد‌رضا، گروهی از زنان در مخالفت با کشف حجاب در معابر عمومی با چادر ظاهر شدند. در سال ‌۱۳۲۳ش، آیت‌الله سیدحسین طباطبایی قمی که از مراجع فعال در آن دوران بود، نامه‌ای به محمدرضا شاه نوشت و از وی درخواست لغو کشف حجاب اجباری را کرد. سرانجام با مخالفت علماء و مقاومت مردم، قانون کشف حجاب در دوران حکمرانی محمدرضا لغو شد و بسیاری از زنان مجدد به حجاب روی آوردند؛ اما برخی زنان دیگر حاضر به پذیرش فرهنگ حجاب نبوده و با پوشش غربی کلاه و کت‌و‌دامن در اجتماعات ظاهر می‌شدند. تغییر در پوشش زنان در دوران محمدرضا شاه محسوس بود و بر خلاف دورۀ قبل از کشف حجاب که پوشش زنان چادر و روبند مشکی بود در دوران محمدرضا شاه استفاده از چادر رنگی به‌عنوان پوشش جدید متداول شد. در این دوره از حکومت پهلوی نیز تبلیغات بسیاری در رابطه با حقوق زنان با محوریت حق رأی و مشارکت در انتخابات صورت گرفت، اما محمدرضا شاه در عمل، مواق حضور سیاسی زنان نبود و بیشتر به اشتغال زن به‌عنوان نیروی کار در جامعه و اثرگذار در رشد اقتصادی کشور توجه داشت. بر این اساس، حضور زنان در ادارات و جایگاه‌های رسمی، نوعی نمایش دموکراسی در ایران به‌شمار می‌آمد.

تغییر الگوی اصیل اسلامی- ایرانی زن ایرانی به الگوی زن غربی

کارشناسان با تکیه بر اسناد و منابع تاریخی معتقدند زنان یکی از اقشار آسیب‌پذیر در رژیم پهلوی بودند. آنها همواره قربانی سیاست‌های رژیم پهلوی بودند و حکومت به بهانۀ آزادی و تحقق حقوق اصلی زنان، سبک زندگی اصیل ایرانی را دچار تغییر کرد و با الگوگیری از فرهنگ غرب، بانوان ایرانی را به‌سوی ظاهر زن غربی سوق داد. گرایش زنان به سبک زندگی غربی و دوری از سبک زندگی سنتی و اصیل ایرانی، بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی و پوشش ظاهری زنان ایرانی را تحت تأثیر قرار داد و به گسترش فساد و ابتذال در جامعه نیز انجامید. حکومت پهلوی با تمسک به الگوهای غربی به استفادۀ ابزاری و تبلیغاتی از زنان در سینما، تلویزیون و مجلات پرداخت تا هویت زن ایرانی را دگرگون کند. بازیگران زن ایرانی مانند بازیگران غربی با پوششی نیمه‌برهنه یا عریان در حال رقص و هم آغوش‌شدن با جنس مخالف در پردۀ سینما ظاهر می‌شدند و از این رهگذر بی‌عفتی، هرز‌گی، بی‌بندوباری، شهوت‌پرستی و جنایت را به نمایش می‌گذاشتند. نگرش به زن در دوران پهلوی، اغلب زن را عنصری زیبا، افسونگر، تنوع‌آفرین و گذراننده اوقات فراغت هوسبازان جلوه می‌داد. رواج مدها و آرایش‌های غربی در این دوران به دل‌سردی زن و شوهر از یکدیگر و سستی بنیان خانواده می‌انجامید.

مدرن‌سازی زنان

در دوران پهلوی، ظهور اندیشه‌ها و تفکرات غربی در سبک زندگی و فرهنگ ایرانی سبب شد تا تغییرات جدیدی از وضعیت زنان و سوق‌دادن آنها به سمت مدرن‌سازی صورت گیرد؛ اما مدرن‌سازی، تغییر چندانی در موقعیت، جایگاه و حقوق زنان ایرانی صورت پدید نیاورد. از جمله سیاست‌های رسمی حکومت پهلوی برای مدرن‌سازی، سوق‌دادن زنان به سمت مشاغل غیر‌بومی و کار در کارخانه‌ها و فعالیت آنها در مراکز عمـومی ماننـد سـینماها، کافـه‌هـا و هتـل‌هـا بوده است.

زنان انقلابی مسلمان

با شروع اولین فعالیت‌های انقلابیون مبارز در دوران پهلوی، زنان ایرانی نیز به این مبارزات انقلابی پیوستند. زنان انقلابی مسلمان، حصار بی‌بندوباری تحمیل‌شده در دوران پهلوی را شکستند و علیه ظلم حکومت در حق زنان، قیام کردند و خواهان برقراری ارزش‌های اسلامی در جامعه شدند. مشارکت زنان در تظاهرات میلیونی تاسوعا و عاشورا نقش‌آفرینی آنها در نهضت اسلامی را نشان می‌دهد. همچنین زنان در هفدهم شهریور 1357ش در میان شهدا از سوی نیرو‌های حکومت پهلوی به رگبار مسلسل بسته شدند. مشارکت غیرمستقیم زنان با اثر‌گذاری بر شوهر، فرزندان، پدر و برادران خود مبنی بر مشارکت در مبارزات انقلابی علیه حکومت پهلوی، از دیگر اقدامات زنان در دوران پهلوی بود.

منابع

• «حجاب در زمان محمدرضا پهلوی منحوس»، وب‌سایت بنیانا، تاریخ درج مطلب: 29 اکتبر 2021م.
• «زن در دوران پهلوی و انقلاب اسلامی»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1399ش.
• شجاعی، «خوانشی از جایگاه زنان در دوره حکومت پهلوی دوم در آیینه اسناد و تحلیلها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1399ش.
• عباسی، سمیه و موسوی، منصور، «نگاهی به موقعیت زنان ایران در دورة پهلوی از سال 1300 تا 1332‌ش»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 9، 1393ش.
• عیوضی، محمدرحیم، «انقلاب برای زنان»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 1385ش.
• «قیام 17دی زنان انقلابی مشهد ضربه جدی به اختناق پهلوی»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلی: 18 دی 1400ش.
• «نگاه رضاخان به زنان ایرانی چگونه بود؟/ واکنش رضاشاه به درخواست اشرف برای تحصیل در اروپا/ توهین بی‌شرمانه به زنان محجبه در دوران پهلوی اول»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1401ش.
• «وضعیت زنان در رژیم پهلوي؛ از کشف حجاب تا تلاش برای به فساد کشاندن زن/ طرح‌های فرمایشی برای تغییر زنان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1392ش.
• «4 اقدام رژیم پهلوی علیه زنان»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1399ش.