زیارت یحیی بن زید
زیارت یحیی بن زید، زیارتگاه نوۀ امام سجاد در ولایت سرپل افغانستان.
زیارت یحیی بن زید، مشهور به «امام خُورد»، زیارتگاه اولین امام زیدیه و نوۀ امام سجاد است که پس از شهادت پدر خود، علیه بنی‌امیه قیام کرد و در روستای اَرغَوی جوزجان (انبار) به شهادت رسید و در همان محل توسط ابومسلم دفن شد. این بارگاه مورد توجه مردم افغانستان است.
نام‌گذاری
مرقد یحیی نزد مردم سرپل به امام خُورد شهرت دارد. اطلاق امام خورد به یحیی در مقابل امام کلان است که مرقد او در فاصلۀ 3 کیلومتری مرقد یحیی و در غرب شهر سرپل قرار دارد و دارای بارگاه بزرگ و محوطۀ وسیع است.[۱]
موقعیت
بارگاه یحیی در شرق شهر سرپل و در مسیر جاده‌ای واقع شده است که به سمت ولسوالی سانچارک ولایت سرپل امتداد دارد. در گذشته که شهر سرپل کوچک بود این بارگاه از شهر حدود 2 کیلومتر فاصله داشت اما با توسعۀ حریم شهری، امروزه این منطقه به شهر سرپل وصل شده است.[۲]
پیشینه
بعد از شهادت یحیی در سرپل لشکر اموی سر او را از تن جدا کرده برای خلیفۀ اموی در شام فرستادند و بدن او را بر دروازۀ جوزجان به دار آویختند. بدن یحیی از شعبان 125ق تا 129ق به مدت چهار سال بر دار بود تا آن‌که در سال 129ق ابومسلم قیام کرد. او بدن یحیی را با احترام از دروازۀ جوزجان پایین آورد، بر آن نماز خواند و در همان قریۀ ارغوی به خاک سپرد.[۳] ساختمان آرامگاه یحیی در شرق شهر سرپل امروزی، شاهکار معماری دورۀ سلجوقی بوده و دارای کتیبه‌های زیبا و گل‌کاری‌شده به خط کوفی و گچ‌بری‌های ظریف است. صاحب این بارگاه تا 1341ش ناشناخته بود و مردم سرپل آن را بنام «امام خُورد» در مقابل بارگاه «امام کلان» واقع در غرب شهر سرپل می‌شناختند. در 1341ش قارى محمدعظيم عظيمى جوزجانی موفق به خواندن خطوط کوفی کتیبۀ آن بارگاه شد. بر اساس کتیبه، این بارگاه متعلق به یحیی بن زید بن علی است که در روستای ارغوی و در سال 125ق به دست سلم بن احوز و نصر بن سیار، در عهد ولید بن یزید به شهادت رسیده است. این بارگاه در عهد سلجوقی به دستور محمد بن شاذان فارسی و توسط ابونصر محمد ترمذی ساخته شده است. گرچه محمد بن شاذان شناخته نشده است ولی فردی بنام علی بن شاذان در عصر سلجوقی معتمد بلخ بوده که خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر معروف آن دوره، مدتی در خدمت او بوده است.[۴] به این ترتیب تاریخ بنای این بارگاه به حدود 430ق بر می‌گردد. بارگاه قدیم دارای یک گنبد کوچک و یک ضریح بود که در یک محوطۀ وسیع قرار گرفته بوده است. چندین مکان منسوب به یحیی بن زید در ایران نیز وجود دارد.[۵] دعبل خزاعی در قصیدۀ رثای آل‌علی نیز به آن اشاره کرده است:
و آخری بارض الجوزجان محلها
و قبر بباخمری لدی القربات[۶]
در سال‌های اخیر زیارت‌نامه‌ای برای یحیی تهیه شده و در اختیار زوار قرار گرفته است.[۷]
توسعه
در دورۀ معاصر تعمیرات و تغییرات جزئی در زیارتگاه انجام شده است. بعد از سقوط طالبان در 1382ش توسعه و نوسازی این بنا توسط سید محمد‌علی عالمی بلخابی با حفظ گنبد و بارگاه قدیمی که در فهرست یونسکو به‌عنوان آثار تاریخی ثبت شده است، آغاز شد. در طرح جدید، مزار یحیی بن زید در دو طبقه ساخته شده که هر طبقه ۱۵ اتاق دارد. ساختمان این حرم در مساحت شش هزار متر‌مربع دارای ۶۰ ستون و چهار درب ورودی اصلی، رواق‌ها، آسایش‌گاه و مهمان‌سرا است. از ۶۰ ستون، ۱6ستون آن زیر گنبد اصلی به ارتفاع 25 متر قرار دارد که روی گنبد قدیم قرار گرفته است. طبقۀ اول این زیارتگاه ۵/۴ متر ارتفاع دارد و در قسمت ورودی شرقی یک مناره به ارتفاع ۲۲ متر طراحی شده است. صحن مرکزی این بنا نیز به مساحت 4000 متر زمین، دارای ۴ درب ورودی است. در قسمت شمالی بنا ۸۵۰ متر مربع برای تأسیسات شامل منبع آب، قصابی، کشتارگاه و سردخانه طراحی شده است.[۸] طرح توسعه زیارتگاه یحیی تا سال 1402ش، حدود 80 درصد پیشرفت داشته است. رواق‌ها آماده و طبقۀ همکف سنگ‌فرش شده است. طبقۀ دوم نیز آماده است که بخشی از آن به کتابخانه اختصاص دارد. توسعۀ این بارگاه با هزینۀ شخصی عالمی و کمک‌های مالی مردم منطقه و خیرین و کمک‌های جمهوری اسلامی ایران انجام شده است. همچنین عبدالرشید دوستم، رئیس جنبش ملی شمال افغانستان و والی وقت سرپل و برخی از مولوی‌های اهل سنت و بزرگان شیعه در سرپل و به‌خصوص سید عبدالرحیم، همکاری زیادی در توسعۀ این بارگاه داشته‌اند.[۹]
بناها و آثار مرتبط
در طرح توسعه روضۀ یحیی، مدرسۀ علوم دینی در 1200 متر زمین و در دو طبقه ساخته شده است که طبقۀ اول آن به بانوان اختصاص دارد. در طبقۀ دوم ساختمان بارگاه، کتابخانه‌ای با 80 هزار نسخه کتاب، احداث شده است. شفاخانه (بیمارستان) و مصلی نیز از بناهای دیگری است که در کنار زیارتگاه بنا نهاده شده است.[۱۰] در صحن زیارتگاه، علم آهنی بلندی وجود دارد که آخر هر سال با بستن پارچه‌های سبز‌رنگ دست‌دوزی شده آن را تزیین کرده و برای افراشتن در نوروز استفاده می‌کنند.[۱۱] همچنین دیگ بزرگی در داخل روضه قرار دارد که از آن برای جمع‌آوری نذورات مردم استفاده می‌شود.[۱۲]
ساختار اداری
بارگاه یحیی زیر نظر وزارت ارشاد، حج و اوقاف و توسط تولیت امامزاده اداره می‌شود. برخی از امور خدماتی در اختیار افراد محلی است که به آنها «ایشان‌ها» اطلاق می‌شود و از قدیم‌الایام اداره این زیارتگاه را به عهده داشته‌اند. بخش دیگر امور به عهدۀ افرادی است که توسط تولیت مقرر شده‌اند.[۱۳]
نمادسازی‌ها
مراکز دینی در افغانستان و بارگاه امامزاده یحیی در سرپل از نمادهای دینی مورد احترام همۀ مذاهب اسلامی در کشور است. مردم شمال افغانستان به یحیی ارادت و دلبستگی زیادی دارند و در مناسبت‌های مختلف برای دعا و زیارت به آن بارگاه مشرف می‌شوند.[۱۴] در این زیارتگاه مراسم مختلف فرهنگی، نشست‌ها و برنامه‌های مشترک بین شیعه و سنی برگزار شده و شورای اخوت اسلامی سرپل نیز در این محل تشکیل جلسه می‌دهد. اداره امامزاده نیز در اختیار اهل سنت و شیعیان قرار دارد.[۱۵]
زیارت یحیی در آثار مکتوب
در ارتباط با یحیی بن زید و مرقد او کتاب‌هایی نوشته شده است که برخی از آنها عبارت است از: «آفتاب جوزجان»، «خورشید جوزجان» ، «سردار بی‌سر» و «قیام یحیی بن زید».[۱۶] همچنین در بسیاری از سفرنامه‌ها مرقد یحیی معرفی شده و در ارتباط با آن مطالبی آمده است از جمله شيخ عزيزالله عطاردی مترجم كتاب زيد شهيد در سفرنامه خود به شهر سرپل به معرفی آن بارگاه پرداخته است. ا.د.هـ بیوار انگلیسی در ۱۹۶۴م از این مدفن و کتیبه‌های آن عکس‌برداری و در 1366م در بولتن مکتب تحقیقات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن معرفی مفصل بارگاه را با تصاویر آن نشر کرده است.[۱۷]
آداب و رسوم
جهنده
بلند کردن جهندۀ یحیی، مراسم مهم سالیانه در سرپل است که در نوروز انجام می‌شود. در این مراسم با حضور مقامات دولتی، شخصیت‌های مذهبی و عموم مردم، عَلَم حضرت یحیی برافراشته می‌شود و تا ۴۰ روز همچنان برافراشته می‌ماند. در روز چهلم علم را با دعا و صلوات پایین آورده و آن را به داخل روضه انتقال می‌دهند.[۱۸]
نذورات
مردم افغانستان و به‌خصوص مردم شمال کشور اعتقاد زیادی به یحیی دارند و نذورات زیادی تقدیم آن بارگاه می‌کنند. نذورات بیرونی امامزاده توسط «ایشان‌ها» جمع‌آوری و به مصرف می‌رسد. نذورات داخل ضریح توسط وزارت حج و اوقاف جمع‌آوری و به مصرف می‌رسد. نذورات قربانی در بین خدمه، طلاب، «ایشان‌ها» و مردم توزیع می‌شود.[۱۹]
باورها
مردم سرپل اعتقاد دارند یحیی شفا‌دهنده است و به‌همین دلیل بسیاری از مردم مریض‌های خود را با هدف شفا‌گرفتن به زیارت آن بارگاه می‌برند و به‌همین نیت آنها را شب‌ها در کنار ضریح می‌خوابانند. در قدیم که مرگ و میر کودکان زیاد بود برخی باور داشتند که اگر نام نوزاد پسر را یحیی بگذارند آن نوزاد زنده می‌ماند. برخی که دارای فرزند نمی‌شدند باور داشتند که اگر نیت کنند نام فرزند پسر خود را در آینده یحیی بگذارند، خداوند به آنها فرزند می‌دهد.[۲۰]
پانویس
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385ق، ج5، ص272؛ اندیشه خراسانی، خورشید جوزجان، 1393ش، ص59؛ مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، ۱۳۶۴ش، ص78.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید، ۱۳۸۵ش، ص28؛ سالک بیرجندی، «امامزاده یحیی بن حسین زید میامی»، ۱۳۸۳ش، ص45؛ اندیشه خراسانی، خورشید جوزجان، 1393ش، ص62.
- ↑ و قبر دیگری از فرزندان فاطمه در سرزمين جوزجان است و قبری هم در باخمری از نزديكان پیامبر است.
- ↑ .احمدی‌نژاد، آفتاب جوزجان، 1386ش، ص98.
- ↑ رحیمی عبدلی، روایت نابسامانی، 1389ش، ص122.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص219, رحیمی عبدلی، روایت نابسامانی، 1389ش، ص122.
- ↑ رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص119-121.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.
- ↑ رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص122.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص222.
- ↑ رهیاب (بلخی)، سیمای گردشگری سرپل، آماده چاپ، ص123.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص221.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص221.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص220.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص221.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا. 1392ش، ص225.
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌جبیر، محمد، رحلة ابن‌جبیر، ترجمه پرویز اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370ش.
- ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمده الطالب فى انساب آل ابی‌طالب، نجف، مکتب حیدریه، 1380ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- احمدی‌نژاد بلخابی، سیدحسن، آفتاب جوزجان، قم، الذاکرین، 1386ش.
- اندیشه خراسانی، محمد‌علی، خورشید جوزجان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1393ش.
- بیهقی، علی بن زید، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش.
- جاوید انتظار، احمد‌جاوید، سرپل: دیروز، امروز و فردا، جوزجان، فریغونیان، 1392ش.
- حائری، محمدمهدی، شجرة الطوبی، نجف، مکتبه حیدریه، 1385ق،
- خراسانی، محمدهاشم، منتخب‌التواریخ. تهران، بوذرجمهور، ۱۳۴۷ش.
- رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، شخصیت و قیام زید بن علی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1384ش.
- رهیاب (بلخی)، سید حسین، سیمای گردشگری سرپل، آمادۀ چاپ.
- سالک بیرجندی، محمدتقی، «امامزاده یحیی بن حسین زید میامی»، مجلۀ وقف جاویدان، شماره ۴۵، ۱۳۸۳ش.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۹۰ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵ش.
- عبدلی (رحیمی)، محمد‌علی، روایت نابسامانی، تهران، عرفان، 1389ش.
- محمدی جلالی، محمدمهدی، قیام یحیی بن زید، قم، وثوق، ۱۳۸۵ش.
- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- منهاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد‌ابراهیم آیتی، تهران، بی‌نا، 1341ش.