سردار عیوض خان
سردار عیوض خان؛ از قهرمانان قوم کرمانج در پاسداری از مرزهای ایران.
سردار عیوض خان، از دلیرمردان قوم کرمانج و رهبر سربازان بومی برخی ایلات خراسان شمالی بوده که به‌دنبال زیاده‌خواهی متجاوزان روسی و بی‌کفایتی پادشاهان قاجار، با تشکیل سپاه مردمی به قیام علیه دشمنان پرداخته و مانع از به یغما رفتن وطن و ناموس خود شدند.
معرفی
عیوض‌خان، در روستای فیروزه شیروان از توابع خراسان قدیم و در عهد سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، متولد شد. [۱] روستای فیروزه که امروز جزء قلمرو کشور ترکمنستان است، در گذشته جزء قلمرو ایران بوده و عده‌ای از کرمانج‌های سلحشور از تیرۀ جلالی در آنجا سکنی داشتند که با کار کشاورزی و دامداری زندگی می‌گذراندند[۲] و 350 سال حراست ازمرزهای شمال شرق ایران را بر عهده داشتند.[۳] عیوض‌خان از روستاهای فیروزه و قوشخانه شیروان [۴] در برابر تهاجم روس‌ها، تا پای جان، دفاع کرد.[۵]
قیام سردار عیوض‌خان
ایران در ناصرالدین شاه قاجار، درگیر جنگ با ترکمن‌ها بود و نمی‌توانست آنها را به تابعیت حکومت مرکزی در آورد. روس‌ها، شاه ایران را وادار کردند تا در قالب معاهده آخال، بخش‌های عمده‌ای از سواحل خزر و سرحدات شمال و شمال شرقی کشور را به روسیه تزاری واگذار کند. [۶] پس از امضای معاهده آخال توسط ناصرالدین شاه و واگذاری بخشی از ایران از جمله روستای فیروزه به روسیه تزاری، [۷] به کردهای جلالی تأکید شد که روستای فیروزه را ترک کرده و به شهرهای شمالی خراسان بروند. شاه نیز در پاسخ به اعتراض مردم فیروزه، معامله با روس‌ها را قطعی دانست و دستور ترک روستای فیروزه را داد. [۸] این امر سبب شد مردان ایل جلالی تصمیم به دفاع از وطن خود در مقابل تجاوز بیگانگان بگیرند. [۹] سردار عیوض‌خان، سپاهی از سربازان محلی، به‌خصوص طایفۀ جلالی، تشکیل داد و علیه روس‌ها قیام کرد.[۱۰] این قیام از سال ۱۳۰۰ش آغاز شد و در خرداد ۱۳۱۲ش جنگ تمام عیاری در مقابل متجاوزان صورت گرفت.[۱۱] سردار عیوض از حمایت خان‌های شمال خراسان در بخش سرحد، برخوردار بود. پس از اقدامات مسلحانۀ سردار عیوض‌خان، حكم دستگیری وی صادر شد. وی با آگاهی از این موضوع، در كوه‌های اطراف روستا سنگر گرفت و جنگ‌های نامنظمی علیه روس‌ها آغاز كرد. [۱۲] نبرد نابرابر مردان و زنان کرمانج با روس‌ها به رهبری سردارعیوض‌خان، 12 سال ادامه داشت. [۱۳]
شهادت
در بهار سال 1312ش، هزاران سرباز برای دستگیری این سردار وارد منطقۀ گلیل شدند و در جنگی نابرابر با محاصرۀ ارتفاعات، سردار عیوض‌خان را کشتند. با مرگ سردار، روستای فیروزه نیز سقوط كرد. آرامگاه این سردار در شهر فیروزه در كشور تركمنستان كنونی واقع شده است.[۱۴]
نقش همسر سردار عیوض‌خان
همسر سردار عیوض با نام تیفه‌گل، نمونۀ یک بانوی دلیر ایرانی است که پس از كشته شدن مردان روستای فیروزه، سرپرستی مردم آن دیار را بر عهده گرفت و شعر زیبای سردار عیوض‌خان را سرود كه بعدها نوازندگان محلی كرمانج با نام بخشی‌ها، آهنگی زیبا بر شعر نهاده و نام و یاد این جانبازان میهن را جاودانه كردند.[۱۵]
بزرگداشت سردار عیوض‌خان
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، چندین همایش و مراسم بزرگداشت در خراسان شمالی برای سردار عیوض‌خان برگزار شده است. در این مراسم‌ها با حضور بزرگان اقوام و تاریخ‌دانان، به معرفی و بزرگداشت سردار عیوض‌خان و یاران وی پرداخته می‌شود تا نسل‌های جوان با روحیۀ دلاوری، ایثار و وطن‌دوستی وی آشنا شوند. همچنین در این مراسم، شعرای خراسان شمالی، با خواندن اشعار و سروده‌های محلی خود در وصف سردار عیوض به نواختن موسیقی کرمانجی می‌پردازند.[۱۶]
تصویرپردازی
قیام سردار عیوض و شجاعت و جان‌فشانی وی از وطن و هم میهنان خود سبب شد، این نگرش در ﺗﺮاﻧـه‌های محلی قوم کرمانج نیز وارد شده و اشعار و موسیقی‌‌های متعددی در وصف وی بسرایند. بسیاری از ترانه‌هایی که در وصف سردار عیوض سروده شده به زمان واگذاری شهر فیروزه به روس‌ها باز می‌گردد.[۱۷] ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻓﯿﺮوزه ﺑﻪ ﮔﻮﯾﺶ ﮐﺮﻣﺎﻧﺠﯽ اشعار محلی متعددی سروده‌اند که با آوردن ﻧﺎم ﺳﺮدار عیوضﺧﺎن و ﯾﺎران او، یاد و شجاعت آنها را نسل به نسل زﻧﺪه ﻧﮕﻪ داشته‌اند. به عقیدۀ آنها ﻗﯿﺎم ﺳـﺮدار عیوض ﺧﺎنﺟﻼﻟﯽ، سند ﻋﺰّت، ﻣﻈﻬﺮ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی و ﻧﺸﺎن اﻓﺘﺨﺎر ﮐُﺮدﻫﺎی خراسان اﺳﺖ.[۱۸] امروزه ترانۀ سردار عیوض، منشور ایستادگیِ قوم کرمانج در برابر بیگانگان به‌شمار می‌رود. از جمله سروده‌های محلی در وصف سردار عیوض‌خان و یاران او عبارت‌اند از:
سه ردان سیاربوون دانه وه رچی یان *** هه ردوزه نگوویی نه سه ردیربزدیان؛
ترجمه: سرداران سوار شدند و رو به سوی کوهستان نمودند، هردو رکاب اسب سردارکنده شد.
گولیک لی که ت ژه ناوپیل ، یک ژه پیچی یان***گوپسمامی ئارازاشه وتیم ژه تی یان؛
ترجمه: گلوله‌ای میان کتف سردار و یکی به انگشتان او اصابت کرد گفت پسر عمویم آراز، از تشنگی سوختم.
نامورادوپرئه رمان سه ردارعیوه زخان
نامراد و پر آرمان سردارعیوض‌خان.[۱۹]
کارکرد
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺎﯾﺪاری در اﻗﻮام اﯾﺮاﻧﯽ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺑﺎﻋﺚ شده ﮐﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن ﻣﻠّـﯽ و ﻗـﻮﻣﯽ در ذﻫﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ واﻻ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـند. ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﭼﻨﺪان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ. ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﺳـﺮدار عیوض به‌عنوان ﯾﮑﯽ از اﺳﻄﻮرهﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺎﯾﺪاری ﻗﻮم ﮐﺮﻣﺎﻧﺞ ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﻤﺎﻟﯽ، نقش مؤثری در تقویت روحیۀ قهرمانی جوانان کشور دارد. این امر سبب حفظ و تقویت روحیۀ وطن‌دوستی و حراست از مرز و بوم کشور در مقابل تجاوز بیگانگان شده و به احیای فرهنگ قهرمانی و شجاعت و ایثار در جامعه کمک می‌کند. [۲۰] در خراسان شمالی از سردار عیوض‌خان به‌عنوان نماد مرزداری یاد می‌شود.[۲۱]
پانویس
- ↑ . «سردار عیوض‌خان كه بود؟»، وب‌سایت صدای جمهوری اسلامی ایران: رادیو ایران.
- ↑ . «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج.
- ↑ عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «سردار عیوض‌خان كه بود؟»، وب‌سایت صدای جمهوری اسلامی ایران: رادیو ایران.
- ↑ عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج.
- ↑ . «سردار عیوض‌خان كه بود؟»، وب‌سایت صدای جمهوری اسلامی ایران: رادیو ایران.
- ↑ . «قيام سرداربزرگ کورد کرمانج عيوض خان و همسرش»، وب‌سایت میانالی
- ↑ . «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج.
- ↑ . عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «بزرگداشت سردار عیوض‌خان اسطوره مرزبانی خراسان شمالی»، خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان شمالی.
- ↑ . عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . وحدانی‌فر و جفرودی، «سردار عوض‌خان، اسطورۀ مقاومت قوم کرمانچ (معرفی سردار عوض‌خان بر اساس ترانۀ کرمانجی؛ هه نگی ئیوه ز و شعر سه ردار ئیوه ز خان»، 1388ش، ص1815-1816.
- ↑ . عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . عزیزی، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . «بزرگداشت سردار عیوض‌خان اسطوره مرزبانی خراسان شمالی»، خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان شمالی.
- ↑ . «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج.
- ↑ . وحدانی‌فر و جفرودی، «سردار عوض‌خان، اسطورۀ مقاومت قوم کرمانچ (معرفی سردار عوض‌خان بر اساس ترانۀ کرمانجی؛ هه نگی ئیوه ز و شعر سه ردار ئیوه ز خان»، 1388ش، ص1815-1816.
- ↑ . «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج.
- ↑ . وحدانی‌فر و جفرودی، «سردار عوض‌خان، اسطورۀ مقاومت قوم کرمانچ (معرفی سردار عوض‌خان بر اساس ترانۀ کرمانجی؛ هه نگی ئیوه ز و شعر سه ردار ئیوه ز خان»، 1388ش، ص1815-1816.
- ↑ . «بزرگداشت سردار عیوض‌خان اسطوره مرزبانی خراسان شمالی»، خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان شمالی.
منابع
- «بزرگداشت سردار عیوض‌خان اسطوره مرزبانی خراسان شمالی»، خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان شمالی، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1402ش.
- «سردار عیوض‌خان كه بود؟»، وب‌سایت صدای جمهوری اسلامی ایران: رادیو ایران، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1401ش.
- «سردار کرمانج سردار عیوض‌خان»، وب‌سایت کرمانج، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1402ش.
- عزیزی، محسن، «سردار عوض‌خان اسطوره مرزباني خراسان شمالي شناخته شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1391ش.
- «قيام سرداربزرگ کورد کرمانج عيوض‌خان و همسرش»، وب‌سایت miyanali، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1391ش.
- وحدانی‌فر، امید و جفرودی، فاطمه، «سردار عوض‌خان، اسطورۀ مقاومت قوم کرمانچ (معرفی سردار عوض‌خان بر اساس ترانۀ کرمانجی؛ هه نگی ئیوه ز و شعر سه ردار ئیوه ز خان»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی ادبیات مقاومت رتبه ملی، 1399ش.