سفرنامه ایازخان قشقایی

سفرنامه حاج ایازخان قشقایی

سفرنامه ایازخان قشقایی؛ خاطرات مکتوب از سفر ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات.

سفرنامه ایازخان قشقایی دستاورد سفر او به مکه، مدینه و عتبات عالیات است که وقایع مهم این سفرها را ثبت کرده ‌است. این سفرنامه از آثار تاریخی مهم ایل قشقایی است که به‌عنوان مستند رخدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در آن دوران، مورد توجه قرار می‌گیرد.

معرفی ایازخان قشقایی

ایازخان قشقایی که نام او بیشتر به‌خاطر سفرنامه‌اش ماندگار شده، در سال ۱۲48ش در شهرستان سمیرم واقع در استان اصفهان به دنیا آمد. تبار او به ایل شاملو برمی‌گردد که از ایلات تشکیل‌دهندۀ قوای قزلباش در حکومت قاجار بود. ایازخان فردی متدین بود به‌طوری که در دوران صدور شناسنامه در ایران (۱۳۱۲‌ش)، نام خانوادگي شاكري به‌معنای شكرگزار بودن را برای خود برگزيد. وی در طول حیات خود با مراجع و روحانیون به‌نام دوران خود مکاتبه داشت و از آنها علوم و معارف دینی و اصول اخلاقی را فرا می‌گرفت و برپایی مراسم مذهبی را در ایل قشقایی برپا می‌کرد. او همچنین اهتمام ویژه‌ای برای احترام به والدین قائل بود. مراودۀ ایازخان قشقایی با آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، بنیانگذار حوزۀ علمیه قم و دیدار با شریف‌حسین، حاکم مکه، در سفر حج نشان از علاقۀ وی به مراوده با شخصیت‌های دینی و مذهبی دارد. ایازخان قشقایی نقش مهمی در حفظ اتحاد و همدلی طوایف مختلف قشقایی داشت و در مقابل انگیزۀ حکومت قاجار و پهلوی برای کاهش قدرت و اتحاد ایل قشقایی، ایستادگی می‌کرد. انتصاب به‌عنوان مشاور و معتمد صولت‌الدوله قشقایی، سرپرستی حکومت بهبهان، بیست سال سابقۀ فعالیت اجرایی در دستگاه ایلخانی، تعمیر و بازسازی مسجد روستای ظفرآباد واقع در جنوب‌شرقی شیراز و بقعۀ سید تاج‌الدین محمد در شهر قیر مشارکت در درگیری قشقایی‌ها با قوای استعمارگر انگلیسی در جنوب ایران، از دیگر کنش‌گری‌های اجتماعی ایازخان بود. وی به‌منظور احیای اتحاد ایل قشقایی، پس از بازگشت از سفر حج، از خدمات دیوانی و دستگاه ایلخانی قشقایی کناره‌گیری کرد. ایازخان قشقایی در زمستان ۱۳۱۸ش درگذشت. آرامگاه وی در امام‌زاده‌ای در شهر سمیرم واقع شده است.

اهمیت سفرنامۀ ایازخان قشقایی

سفرنامۀ ایازخان شاکری قشقایی، به‌عنوان یک اثر تاریخی معتبر دربارۀ سفر به مکه، مدینه و عتبات عالیات، در سال ‌1388ش به کوشش پرویز شاکری در تهران منتشر شد. برخلاف بسیاری از سفرنامه‌های دورۀ قاجار، که توسط وابستگان یا مأموران حکومت نگارش می‌شد، حاج ایازخان به خواست خود به سفر حج رفت و سفرنامه‌ای نگارش کرد که مورد استفادۀ عموم مردم قرار بگیرد. این سفرنامه به‌دلیل وابستگی نگارندۀ آن به ایل قشقایی، یکی از آثار مهم و ماندگار در بازنمایی تاریخ و فرهنگ ایل قشقایی به‌شمار می‌رود و به لحاظ اشتمال آن بر نکات ادبی و لغوی خاص قشقایی نیز قابل توجه و تأمل است. همچنین این سفرنامه اطلاعاتی درباره سیدشرف‌الدین عاملی صاحب کتاب المراجعات و آثار دیگر دارد. تبیین وقایع تاریخی، اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران و کشورهای همجوار، توصیف چادرنشینان قشقایی حاضر در منطقه «سماوه» عراق در شرق نجف، اشاره به حمل‌ونقل گیاه اسطوخودوس از کوه‌های مکه به بنادر ایران و شرح دقیق اماکن مقدس و نحوۀ اجرای مراسم مذهبی در آنها، از دیگر وجوه اهمیت این سفرنامه است.

مدت و وسیلۀ سفر

سفرنامه ایازخان دارای دو قسمت مجزا است: سفر حج و سفر عتبات عالیات. وقایع سفرنامه ایازخان در اردیبهشت تا دی 1301‌ش مطابق با رمضان 1340 تا جمادی‌الاول 1341‌ق، در پایان سلطنت احمدشاه قاجار و مدت کوتاهی پس از کودتای سوم اسفند رخ می‌دهد. وی در سفرنامۀ خود نوع سفر کاروان که به دو صورت زمینی و دریایی بوده را شرح داده است. مسیر سفر از شیراز به سمت بوشهر به‌صورت زمینی بوده و از بوشهر به سمت جده از طریق دریا صورت گرفته است. از آن‌جا از طریق مسیر زمینی به شهر‌های مکه و مدینه رفته‌اند. او اسامی مناطق و شهرهای بسیار مانند بحرین، مسقط، عدن، مُکلا، موکا، کویت، بصره، بغداد، کاظمین، نجف و کربلا را به‌همراه جزئیات رخدادها و تجربیات به تفصیل و با ظرافت بیان کرده است.

وقایع مهم سفرنامه

از جمله مهمترین وقایعی که در این سفرنامه ثبت شده عبارت‌اند از:

1. کسب اجازه از آیت‌الله سید عبدالحسین لاری؛
2. همسفر شدن با میرزا عبدالحسین ذوالریاستین شیرازی؛
3. ملاقات با سران و بزرگان نام‌آشنای منطقه در دوران مشروطه و جنگ جهانی اول مانند زائر خضر خان (امیر اسلام)، شیخ حسین خان چاه‌کوتاهی (سالار اسلام)؛
4. شرح ورود به داخل خانۀ کعبه و بیان تفصیلی خصوصیات و اجزای داخلی و پوشش کعبه؛
5. شرح چگونگی صدور اجازه خروج از کشور در گمرکات هنگام استیلای بیگانگان؛
6. شرح وضعیت شهرها، اجناس و قیمت آنها.
7. شرح اوضاع سیاسیِ ایران در زمان بازگشت از سفر و شعارهایی مردم بوشهر در هواخواهی از صولت‌الدوله قشقایی که از مستندات مهم مخالفت مردم با حکومت قاجار به شمار می‌رود.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «ایل قشقایی: تاریخچه، طوایف و آداب‌ورسوم»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1400ش.
• اعتصامی، «سرگذشت صولت‌الدوله قشقایی پرچمدار مبارزه با استعمار»، وب‌سایت وطن وی، تاریخ درج مطلب: 23 مارچ 2021م.
• «اولین سفرنامه قشقایی- سفرنامه حاج ایازخان شاکری قشقایی»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 9 بهمن 1402ش.
• «ایل قشقایی، تاریخچه و طوایف و آداب و رسوم»، وب‌سایت هوشمند نیوز، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1400ش.
• تیموری، محمدرضا، «مروری بر زندگینامه حاج ایازخان قشقایی، به‌همراه لیست آثار و شرحی بر افکار و اندیشه‌هایش»، وب‌سایت تیم مطالعاتی تیموری، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1397ش.
• حاتمی، امیرحسین، «سفرنامه‌ای سودمند برای بهره‌جویی عامه شیعیان از سفر به نجف و عتبات عالیات»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1401ش.
• «حاج ایازخان شاکری قشقایی»، وب‌سایت بیوگرافی، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1395ش.
• «حاج ایازخان قشقایی»، وب‌سایت کتابخانه مجازی ادبیات، تاریخ بازدید: 9 بهمن 1402ش.
• «زندگینامه حاج ایازخان قشقایی»، وب‌سایت انجمن رمان‌نویسی، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1402ش.
• قشقایی، ایازخان، سفرنامه حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمدشاه قاجار، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388ش.
• نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد 1332، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ هشتم، ۱378ش.