سفرۀ حضرت ابوالفضل؛ سفرة نذری جهت توسل به حضرت ابوالفضل و برآورده شدن حاجات.
سفرة ابوالفضل، نوعی سفرة نذری است که در ایران مردان حق شرکت در آن را ندارند و تنها خانم‌ها می‌توانند در این آیین شرکت کنند. حضرت ابوالفضل یکی از شخصیت‌های آیینی شیعیان است که نزد مردم ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شیعیان ایران باور دارند که حضرت ابوالفضل به‌دلیل فداکاری‌های بسیار در واقعه کربلا، در پیشگاه خداوند از عزت و آبروی بالایی برخوردار است. مردم، حضرت ابوالفضل را نزد خدا، شفیع قرار می‌دهند تا خداوند به احترام او، حاجات آنها را برآورده کند.[۱]
محتوای سفره ابوالفضل
تفاوت این سفره با سایر سفرههای نذری در نوع غذا و آیین این سفره است.[۲] در سفرة حضرت زهرا، کاچی قرار داده می‌شود. در سفرة حضرت زینب و سفرة پنج‌تن آل‌عبا، آش رشته قرار داده می‌شود. در سفرة حضرت رقیه، نان، خرما و شمع قرار داده می‌شود؛ اما در سفرة حضرت ابوالفضل انواع غذاها و آجیل قرار داده می‌شود.[۳] در گذشته در این سفره نان و ماست قرار داده می‌شد.[۴] به تدریج بر اقلام موجود در سفره افزوده شده و امروزه اقلام موجود در سفره با کمی تغییر در مناطق مختلف شامل آینه، شمع، چراغ، آجیل مشکل‌گشا، کاچی، شله‌زرد، نان، سبزی خوردن، حلوا، خرما، آرد، شیر، آش رشته، برنج، اسفناج، حنا و میوة سربسته (مانند هلو، خربزه، هندوانه) می‌شود.[۵] برخی درون این سفره رشته، انواع پلو (عدس‌پلو، باقلاپلو، کلم‌پلو، شیرین‌پلو)، خورشت و شربت قرار می‌دهند.[۶] مقداری پنیر نیز به روغن آغشته شده و بر سر ۵، ۱۲ یا ۱۴ عدد چوب (به نیت ۵تن، ۱۲ امام یا ۱۴ معصوم) به طول‌های ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و قطر ۵ الی ۱۰ میلی‌متر قرار می‌دهند و بر سر سفره می‌گذارند.[۷] برخی به‌جای شمع، کمی پنبه بر سر چوب‌های باریک قرار داده، به روغن آغشته می‌کنند و آن را آتش می‌زنند.[۸] در گوشه‌ای از سفره، قرآن، جانماز، مهر، تسبیح و شمعدان نیز قرار داده می‌شود.[۹]
آیین گستراندن سفره
مردم جهت برآورده شدن انواع حاجات خود مانند شفای بیمار، سلامت مسافر، خلاص شدن از گرفتاری و پیدا شدن مال مسروقه این سفره را نذر می‌کنند.[۱۰] ادای این نذر، زمان خاصی ندارد و صاحب نذر پس از برآورده شدن حاجت خود روز پهن کردن سفره را تعیین می‌کند. برخی در روز تولد حضرت ابوالفضل (چهارم ماه شعبان) این سفره را پهن می‌کنند.[۱۱] مردم زنجان در روز چهارشنبه نذر خود را ادا می‌کنند.[۱۲] گاهی پیش از برآورده شدن حاجت، سفره انداخته می‌شود. برخی بر این باورند که برای برآورده شدن حاجت خود باید ۳ مرتبه این سفره را پهن کنند. سفرة اول و دوم را ساده و سفرة سوم را پس از برآورده شدن حاجات به شکل مفصل پهن می‌کنند. به سفرة سوم «گرو» گفته می‌شود.[۱۳] سفرة گرو صبح یا عصر انداخته می‌شود. دعای سفره باید پیش از غروب آفتاب خوانده شود.[۱۴] برخی سفره را شب پهن کرده و در آن مهر، تسبیح و جانماز قرار می‌دهند. آنها در کنار سفره دو رکعت نماز حاجت خوانده سپس آن را جمع می‌کنند و روز بعد دوباره پهن می‌کنند.[۱۵] صاحب نذر، همسایه‌ها و اقوام خود را برای سفره دعوت می‌کند و آنها با چادر نماز بر سر سفره می‌نشینند.[۱۶] سپس در کنار سفره دو رکعت نماز حاجت یا دو رکعت نماز توسل به حضرت ابوالفضل می‌خوانند.[۱۷] پس از نماز، خانمی شروع به خواندن روضه کرده و صحبت‌های خود را با نام خدا و لعن بر شیطان آغاز می‌کند. روضه‌خوان سپس چند صلوات به نیت شفای بیماران، آمرزش روح مردگان صاحب نذر و جمع حاضر می‌فرستد و دعا می‌کند. پس از آن کمی دربارة احکام اسلامی و سرگذشت حضرت ابوالفضل در روز عاشورا می‌گوید.[۱۸] سپس اشعاری سوزناک می‌خواند. روضه‌خوان این اشعار را ۱۰ بار تکرار کرده و زنان نیز آن را زیر لب تکرار می‌کنند. اشعار باید حداقل ۴۰ بار تکرار شوند یعنی ۴ نفر باید با روضه‌خوان زمزمه کنند.[۱۹] روضه‌خوان دعای توسل نیز می‌خواند.[۲۰] آنها ختم ابوالفضل با ذکر «یا کاشف الکرب عن وجه الحسین علیه السلام، اکشف کربی بحق اخیک الحسین علیه السلام» را ۱۱۰ بار تکرار می‌کنند.[۲۱]
مردم خراسان به روضه‌خوان «آتو یا ملاباجی» می‌گویند.[۲۲] سپس دربارة حضرت ابوالفضل این‌گونه می‌خواند: گفت آن دم خلف پاک نبوت، وصی حیدر صفدر علی آن ساقی کوثر، که بود نام نکویش به جهان شاه شهیدان ...؛[۲۳] پس از آن خانم‌ها سورة توحید خوانده و به یکدیگر دست می‌دهند و آرزوی قبولی دعا می‌کنند.[۲۴] پس از روضه‌خوانی، خانم‌ها به نیت برآورده شدن حاجات خود شمع روشن کرده و در بشقاب آرد قرار می‌دهند.[۲۵] برخی شمع نیم‌سوخته را به نیت برآورده شدن حاجت خود به خانه برده و هرگاه حاجت روا شوند در سفرة خود آن را روشن می‌کنند.[۲۶] پس از انجام مراسم صاحب نذر به یاد مصیبت وارد شده بر حضرت ابوالفضل در روز عاشورا به حضار شربت می‌دهد.[۲۷] برخی پس از جمع کردن سفره نیز دو رکعت نماز حاجت می‌خوانند.[۲۸] پس از اتمام مراسم، خوراکی‌های درون سفره میان حاضران تقسیم می‌شود تا به‌عنوان تبرکی با خود به خانه ببرند.[۲۹] باقی‌ماندة غذاها به آب روان سپرده می‌شوند یا بر سر دختر دم‌بخت ریخته می‌شوند.[۳۰]
مردم قوچان (استان خراسان رضوی) به آش این سفره «آش عباسِ علی» گفته و زمانی‌که مشکل بزرگی داشته باشند این آش را طبخ می‌کنند.[۳۱] در این شهر در غروب روز سه‌شنبه، خانمی از اقوام صاحب نذر برای تهیة آرد به ۷ خانه که آقایی با نام عباس یا عباسعلی دارند می‌رود. در اصطلاح محلی از هر خانه مقداری آرد «روی آستین» گدایی می‌کند. اصطلاح «گدایی روی آستین» از این کار سرچشمه می‌گیرد. آنها آردهای جمع‌آوری شده را به همراه آینه، کاسة آب و قرآن در سفره‌ای قرار می‌دهند. سپس درب اتاق را قفل می‌کنند. صبح روز چهارشنبه آنها وضو گرفته و درب اتاق را باز می‌کنند. خانم‌ها با این آرد، رشته درست کرده و با آن، آش رشته می‌پزند. بقیة مراسم هنگام ظهر برپا می‌شود.[۳۲]
پانویس
- ↑ نوبان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۶؛ فقیری، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، ۱۳۵۷ش، ص۱۵۷.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۰۰.
- ↑ سلیمانی، «معرفی سفرههای نذری»، حقیقت صراط.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ جودت، تهران در گذشتۀ نزدیک از زمان، ۱۳۵۶ش، ص۱۴۹؛ مولانا، تاریخ بروجرد، ۱۳۵۳ش، ص۱۰۷؛ فقیری، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، ۱۳۵۷ش، ص۱۵۷؛ علمداری، فرهنگ عامیانۀ دماوند، ۱۳۷۹ش، ص۴۹؛ فقیه، سیمای کوچان، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۲؛ همایونی، «گوشه‌هایی از فولکلور ایران، سفرۀ حضرت عباس»، ۱۳۵۱ش، ص۳۷۱-۳۷۳.
- ↑ صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب آباد، ۱۳۴۵ش، ص۴۰۲.
- ↑ برزویی، آیین‌ها و باورهای مذهبی مردم لرستان، ۱۳۸۴ش، ص۹۶.
- ↑ افشاری، تازه به تازه نو به نو، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۲.
- ↑ نوبان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۶.
- ↑ «وسایل و تزیین سفره حضرت ابوالفضل»، سایت ستاره.
- ↑ نوبان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۶؛ فقیری، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، ۱۳۵۷ش، ص۱۵۷.
- ↑ «جایگاه مقدس حضرت ابوالفضل العباس (ع) در فرهنگ مردم»، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ فقیری، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، ۱۳۵۷ش، ص۱۵۷.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۷؛ دولتی، «سفره‌ها»، ۱۳۴۴ش، ص۱۹۳.
- ↑ دولتی، «سفره‌ها»، ۱۳۴۴ش، ص۱۹۴.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب آباد، ۱۳۴۵ش، ص۴۰۲؛ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۳۲۰.
- ↑ نوبان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۶.
- ↑ صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب آباد، ۱۳۴۵ش، ص۴۰۲.
- ↑ نوبان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۹.
- ↑ همایونی، «گوشه‌هایی از فولکلور ایران، سفرۀ حضرت عباس»، ۱۳۵۱ش، ص۳۷۷.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۴۹.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۵۰-۵۳.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۵۳.
- ↑ مولانا، تاریخ بروجرد، ۱۳۵۳ش، ص۱۰۷.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ «وسایل و تزیین سفره حضرت ابوالفضل»، سایت ستاره.
- ↑ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۳۲۰.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، حرف الف، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۸۱؛ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۳۲۰.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۵۵.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۵۵-۵۷.
منابع
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۵۸ش.
- افشاری، مهران، تازه به تازه نو به نو، تهران، چشمه، چ۱، ۱۳۸۴ش.
- برزویی، علی‌داد، آیین‌ها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرم‌آباد، افلاک، چ۱، ۱۳۸۴ش.
- «جایگاه مقدس حضرت ابوالفضل العباس (ع) در فرهنگ مردم»، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، واحد فرهنگ مردم، تهران، شماره ۲۴۲، ۱۳۸۲ش.
- جودت، حسین، تهران در گذشتۀ نزدیک از زمان، تهران، دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۶ش.
- دولتی، فرخنده، «سفره‌ها»، سخن، تهران، شماره ۲، ۱۳۴۴ش.
- سلیمانی، الهه، «معرفی سفرههای نذری»، حقیقت صراط، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۳۹۳ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف الف، تهران، مازیار، ۱۳۶۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، چ۲، ۱۳۶۳ش.
- صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش.
- علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.
- فقیری، ابوالقاسم، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، شیراز، [بی‌نا]، ۱۳۵۷ش.
- فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی، سیمای کوچان، قم، بخشایش، ۱۳۸۳ش.
- مولانا، غلام‌رضا، تاریخ بروجرد، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۳ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.
- نوبان، مهرالزمان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، فرهنگ مردم ایران، تهران، شماره ۱۴، ۱۳۸۷ش.
- «وسایل و تزیین سفره حضرت ابوالفضل»، سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- همایونی، صادق، «گوشه‌هایی از فولکلور ایران، سفرۀ حضرت عباس»، کاوه، تهران، س۱۰، شماره ۴۳، ۱۳۵۱ش.