سقاخانه
سقاخانه، مکان ذخیرۀ آب و آب‌رسانی به رهگذران که در فرهنگ ایرانیان، مقدس است.
سقاخانه، فضای کوچکی است که در معابر عمومی برای آب‌دادن به رهگذران، ساخته می‌شود[۱] و در فرهنگ ایرانی، مورد احترام مردم است.[۲]
تاریخچه
سقاخانه در دورۀ صفویه و با رسمی‌شدن مذهب شیعه، توسط افراد خیّر به نیّتِ زنده نگه‌داشتن یادِ تشنگان واقعۀ کربلا و به‌منظور آب دادن به رهگذران ساخته می‌شد و قابل خرید‌و‌فروش نبود.[۳] در ابتدا سقاخانه جنبۀ خدماتی داشت و بعد از مدتی، جنبۀ مذهبی یافت و به محل نذر و برآورده شدن حاجت تبدیل شد.[۴] خاستگاه مقدس بودن سقاخانه، هم در باورهای باستانی ایرانیان و هم در آموزه‌های اسلامی، قابل پی‌جویی است. اصلی‌ترین عنصر تشکیل‌دهندۀ سقاخانه، آب است که در دوران باستان نشانۀ آناهیتا بوده و در فرهنگ اسلامی شیعیان، یادآور مَهریۀ فاطمه دختر پیامبر اسلام و همچنین یادآور فداکاری سقای دشت کربلا، حضرت ابوالفضل العباس است.[۵] نیت کسب ثواب، سنتِ وقف، خاصیت شفابخشی و حاجت‌دهی سقاخانه، در رونق گرفتن احداث، نگهداری و پابرجایی سقاخانه‌ها، نقش مؤثری داشته است.[۶]
معماری سقاخانه
به گفتۀ پژوهشگران، ابعادِ سقاخانه و تزیینِ آن، به بزرگی یا کوچکی محله و میزانِ رفت‌و‌آمد مردم بستگی دارد. برخی سقاخانه‌ها به شکل مغازه، حجره و یا زیرپله و برخی دارای اسکلت فلزی، گنبد فولادی و پنجرۀ مشبک هستند و امروزه، بعضی با سنگ مرمر و برخی هم با چارچوب فلزی همراه با کاشی‌کاری، آینه‌کاری و مکعبی شکل ساخته می‌شود. داخل و سردرِ سقاخانه با آینه، خاتم، منبت، نقاشی، گچ‌بری و کاشیهایی نقش‌دار با آیات قرآن کریم و گلوبوتههای تجریدی و رنگی تزیین می‌شود. قوس و کاشی‌کاری قرآنی به‌کار رفته در سقاخانه به معماری محراب مسجد و امام‌زاده‌ها شبیه است و تنوع و یک‌شکل نبودن سقاخانه‌ها، نشان از سلیقه و گرایش بانی و معمار نیز دارد.[۷]
عناصر اصلی سقاخانه
کارشناسان عناصر اصلی سقاخانه را به شرح زیر، تفکیک کرده‌اند:
آبخوری
مهم‌ترین و اولین عنصر مورد نیاز در سقاخانه، آبخوری است. پیاله، کاسه و یا لیوان بسته شده به‌وسیله زنجیر یا بند، در آبخوریِ سقاخانه وجود دارد. حجم پیاله‌ها از کاسه کوچکتر و معمولاً آیه، روایت یا تصاویر طبیعت در داخل و یا بیرونِ پیاله، حک شده است. جنسِ پیاله، از مس، برنج و یا فولاد و جنسِ لیوان از روی، پلاستیک و یا استیل است. در برخی پیاله‌های فلزی، پنجه‌ای طلایی‌رنگ در میانۀ آن به یاد دستِ بریدۀ عباس بن علی، قرار داده شده است. رهگذران بعد از نوشیدنِ آب، به یاد تشنگی امام حسین در روز عاشورا، «یا حسین» می‌گویند.[۸]
پنجرۀ مشبک
در سقاخانه، پنجرۀ مشبک به شکل‌های مختلف و با سلیقۀ آهنگر، به شکلِ ساده و برخی با نقش و نگار و طراحی هندسی به‌صورت شش‌ضلعی، هشت‌پَر، گلوله‌ای و استوانه‌ای ساخته می‌شد. پنجرۀ سقاخانه با قفل بسته و کلید آن در دستِ مسئول یا مُتوَلیِ سقاخانه بوده است. برای شست‌وشو و یا جمع‌آوری پولی که مردم برای نذر، درونِ سقاخانه می‌انداختند، قفلِ پنجره باز می‌شد. قفل زدن به پنجره از طرف رهگذران برای گرفتن حاجت نیز مرسوم بود و مردم معتقد بودند که در صورت برآورده شدن حاجت، قفلی که به پنجره زده‌اند، به دست حضرت عباس باز می‌شود.[۹]
شمعدانی
در ابتدا روشن کردن شمع، برای روشن نگه‌داشتن محل آبخوری در سقاخانه بود ولی به‌مرور جنبۀ نذر، پیدا کرد.[۱۰] یکی از باورهای معروف مردم، برآورده شدن حاجت به‌وسیلۀ روشن کردن شمع در سقاخانه است. دختر و پسر مجردی که در ازدواج آنها مانعی ایجاد می‌شد، ضمن دعا و نذر شمع، برای رسیدن به محبوبِ خود، بعد از برآورده شدن حاجت، شمع‌ها را در سقاخانه روشن می‌کردند. در برخی کاشی‌کاری‌های سقاخانه نیز از اشعار وصال عاشق و معشوق، استفاده شده است.[۱۱]
سقاخانه‌های مشهور ایران
براساس اطلاعاتِ ثبت شده، در ایران، سقاخانه‌های زیر از شهرت بیشتری برخوردارند:
- تهران: آینه، نوروزخان، آشیخ هادی، عزیز‌محمد، کل‌عباسعلی، خدابنده‌لو، حاج فخر‌الملک، قیصریه؛
- اصفهان: طوقچی، جوباره، پنجشنبه دین، گرگ یراق، سر درِ مقبرۀ علامه مجلسی، دردشت، درب کوشک؛
- مشهد: اسماعیل طلایی (اسمال طلا)، سقاخانۀ میان عمارت، صحن نو؛
- یزد: شازده فاضل، ساباط ربیع؛
- تبریز: اهراب.[۱۲]
نماد‌های سقاخانه
از نظر محققان، هر عنصر موجود در سقاخانه، نماد و دارای معنای خاص است. به‌عنوان نمونه، آب در سقاخانه نمادِ حیات؛ شمع نمادِ نور؛ رنگِ سبز نماد پاكی؛ شمایل نماد مردان شجاع و پنجه نمادِ دست‌های بریدۀ حضرت عباس و یا نمادِ قداستِ پنج‌تن آل‌عبا است.[۱۳] یکی دیگر از نمادها، بریدۀ فلزی یا شیشه‌ای آبی رنگ با تصویر چشم است که برای در امان ماندن از چشم زخم دیگران به دیوارۀ سقاخانه‌ها آویزان و یا میخ‌کوب می‌شود و مردم بر این باورند که به این وسیله بلا دفع می‌شود. قفل در سقاخانه نمادِ حاجتمندی و نیاز سخت به برآوردنِ حاجت است. اگر قفل باز شود به این معنی است که حاجت فرد برآورده شده است.[۱۴]
پانویس
- ↑ شاهد‌پور، «سقاخانه‌های بروجرد سنتی‌ترین نماد از قدمت عزاداری محرم در ایران است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «سقاخانه»، وب‌سایت آبادیس.
- ↑ حقیقی‌راد، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «مروری کوتاه بر تاریخچه سقاخانه در ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ حقیقی‌راد، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حقیقی‌راد، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جزایری، «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ جزایری، «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ جزایری، «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ جزایری، «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ حقیقی‌راد، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «سقاخانه‌های مشهور»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «صف‌آرایی رنگ‌ها و نمادها در سقاخانه»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ حقیقی‌راد، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- جزایری، علی، «معماری سقاخانه‌های ایران»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 11 آبان1393ش.
- حقیقی‌راد، بابک، «سقاخانه»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 15 مرداد 1401ش.
- «سقاخانه»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- «سقاخانه‌های مشهور»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1393ش.
- شاهد‌پور، الهام، «سقاخانه‌های بروجرد سنتی‌ترین نماد از قدمت عزاداری محرم در ایران است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1396ش.
- «صف‌آرایی رنگ‌ها و نمادها در سقاخانه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1392ش.
- «مروری کوتاه بر تاریخچه سقاخانه در ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1393ش.