سقط جنین در ایران

سقط جنین در ایران؛ روشی برای پایان‌دادن بارداری در ایران.

سِقطِ جَنِین در ایران، شیوه‌ای برای پایان‌دادن به زندگی «جنین» پیش از تولد، به‌صورت عمدی یا غیر عمدی است که بر اساس مبانی دینی، انسان‌شناختی و فرهنگی، همواره در کشور ایران ممنوع بوده، اما همراه با تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی چند دهۀ اخیر، افزایش چشمگیر داشته است. نفوذ فرهنگ بیگانه، سیاست‌های جمعیتی ایران در دو دهۀ اخیر، فضاسازی‌های اجتماعی برای سوق‌دادن خانواده‌ها به فرزند کمتر، تبلیغات رسانه‌ای مختلف از جمله تبلیغ انگارۀ شناختی «فرزند کمتر، زندگی بهتر» و تغییر نگرش عموم دربارۀ فرزند، از عوامل اصلی رواج سقط جنین در ایران دانسته می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «سقط» از ریشۀ «سقوط» به‌معنی افتادن از بالا به پایین، لغزش و‌انداخته‌شدن است. واژۀ عربی «جنین» از ریشۀ «جنّ» به‌معنای «پوشیده‌بودن» است و به‌دلیل اینکه فرزند در رحم مادر از دیده‌ها پنهان است، او را جنین می‌گویند. در علوم ‌زیستی به‌ موجودی که از لقاح اسپرم مرد و تخمک زن حاصل می‌شود، ‌از سه‌ تا هشت ‌هفتگی‌ رویان‌ و پس ‌از هشت‌ هفتگی ‌تا زمان‌ تولد، جنین‌ گفته‌اند. اصطلاح «سقط جنین» از منظر علم پژشکی به ختم حاملگی قبل از هفتۀ بیستم بارداری و در کاربرد فقهی، به افتادن یا‌انداختن فرزند از رحم مادر، قبل از کامل‌شدن آن گفته می‌شود.

تاریخچه

ایرانیان از دوران باستان، جنین را مشمول کرامت انسان و دارای حق زندگی می‌دانستند؛ بر این اساس، سقط جنین در ایران باستان عملی زشت محسوب می‌شد و مورد نفرین قرار می‌گرفت. ممنوعیت سقط جنین در ادوار مختلف تاریخ ایران ادامه پیدا کرد و سقط عمدی در ‌فرهنگ ایرانی، یک تابو بود. در تمام قوانین، همۀ اطرافیان زن باردار ملزم به حمایت از وی، جنین و سپس فرزند او می‌شده‌اند تا مادر از ترس تنهایی یا تصور بر نیامدن از عهدۀ ادارۀ فرزند، اقدام به سقط نکند. با ورود دین اسلام به ایران، ممنوعیت سقط جنین با تاکید بیشتر ادامه یافت. در دوران معاصر با پیشرفت دانش پزشکی و برپایی مراکز درمانی مدرن در ایران، سقط جنین در موارد لزوم فقط در کلینیک‌ها انجام می‌شد و از نظر قانونی با محدودیت‌های بسیاری همراه بود. با وجود این، راه برای سقط جنین هموارتر شد و دگرگونی سبک زندگی، افـراد بیشتری را به سقط جنین خودخواسته تشویق می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قوانین سقط جنین سابق لغو و مقررات قانون مجازات اسلامی دیات در 1361ش جایگزین آن شد. اولین آمار رسمی از سقط جنین در ایران را وزارت بهداشت کشور در 1377ش اعلام کرد و آشکار شد که پدیدۀ سقط جنین عمدی، روند صعودی دارد.

انواع سقط جنین در ایران

الف) طبیعی

سقط جنین طبیعی، خارج از ارادۀ زن است و بیشتر بر اثر عوامل ژنتیکی، محیطی و عاطفی رخ می‌دهد و به سقط «خودبه‌خودی» معروف است.

ب) جنایی

اخراج جنین ممکن است پیش از موعد طبیعی، توسط مادر با دستکاری رحم، خوردن دارو و ضربۀ عمدی انجام شود، یا صدمه‌زدن به مادر یا بر اثر قصور پزشکی و رعایت‌نکردن نظامات قانونی صورت گیرد.

ج) درمانی

سقط درمانی، قبل از حلول روح در جنین، برای حفظ سلامت مادر یا به‌دلیل بیماری‌های جنین، صورت می‌گیرد. امروزه برخی والدین، در صورت آگاهی از ناقص‌بودن جنین، به‌طور غیرقانونی اقدام به سقط جنین در مراکز نامطمئن می‌کنند که خطرات و هزینه‌های گزافی را به مادر تحمیل می‌کند. بر اساس قانون، سقط‌ درمانی با تحقق چند شرط مجاز است:

1. عمر جنین بیش از چهار ماه نباشد (قبل از دمیدن روح)؛
2. جنین، بیماری یا نقص جدی داشته باشد یا موجب آسیب یا بیماری قطعی برای مادر شود؛
3. رضایت مادر؛
4. تایید سه پزشک متخصص بر وجود قطعی بیماری؛
5. تایید سازمان پزشکی قانونی.

سقط جنینِ حاصل از رابطۀ نامشروع

سقط جنینی که از روابط غیرشرعی زن و مرد مانند تجاوز یا زنا حاصل می‌شود، ابعاد و پیامدهای مختلف خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی دارد؛ در نظام حقوقی ایران سقط جنین در این مورد نیز ممنوع است؛ اما فقها دربارۀ آن دیدگاه یکسان ندارند؛ برخی، این سقط را جایز نمی‌دانند و برخی همچون آیت‌الله خویی معتقد هستند که پیش از دمیده‌شدن روح در جنین، اگر بقای آن برای مادر مشکل باشد و امکان سفر به محل دوردستی برای وضع حمل نباشد، سقط جنین جایز است. البته در صورت دمیده‌شدن روح، سقط جایز نبوده و زن حامله از زنا می‌تواند به نقطۀ دوری سفر کرده وضع حمل کند.

آمار سقط جنین در ایران

پژوهشگران معتقدند که به‌دلیل غیرقانونی بودن سقط جنین در ایران و نیز به‌دلیل قبح اجتماعی آن، آمار دقیقی از این پدیده در ایران وجود ندارد. وزارت بهداشت جمهوری اسلامی ایران در سال 1396ش اعلام کرد روزانه هزار جنین در ایران توسط والدین سقط می‌شود. انجمن علمی جنین‌شناسی ایران در 1398ش آمار سالانۀ سقط جنین غیرقانونی را 300 تا 500 هزار مورد، اعلام کرد. در سال 1399ش بیش از 11 هزار پروندۀ سقط جنین‌ درمانی در سازمان پزشکی قانونی تشکیل و 8520 مجوز سقط صادر شد. یک نمایندۀ مجلس شورای اسلامی در شهریور 1403ش آمار سالانۀ سقط جنین در ایران را 250 تا 650 هزار مورد اعلام کرد که 85درصد سقط‌ها در خانواده و با آموزش‌های فضای مجازی یا مصرف دارو‌های قاچاق انجام می‌شود. برخی پژوهشگران حدود 3درصد از مجموع سقط‌جنین‌ها در ایران را سقط طبیعی، حدود 2درصد درمانی و 95درصد را غیرقانونی برآورد کرده‌اند. بر اساس 4 مطالعۀ انجام‌شده دربارۀ سقط‌های جنایی، حداکثر در 5درصد آنها بارداری خارج از چهارچوب شرعی بوده و 90 درصد سقط‌های جنایی، در کانون خانواده و به‌دلایل متعدد توسط والدین رخ می‌دهد.

سقط جنین به‌مثابه مسئله اجتماعی

به باور کارشناسان سقط جنین در حال‌حاضر در ایران، به مسئلۀ مهم اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی تبدیل شده است. بسیاری از متخصصان زنان و زایمان برای سقط قانونی جنین، با کمبود دارو و امکانات مواجه هستند، اما دارو‌های سقط‌ جنین در بازار آزاد در دسترس است. با وجود اینکه سقط جنین غیرقانونی است اما پزشکان، ماماها و پرستاران زیادی در این حوزه فعال هستند و کارهای خود را به بهانۀ حل گرفتاری مردم، توجیه می‌کنند. به‌دلیل ماهیت پنهانی این نوع فعالیت‌ها، گردش مالی و فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با سقط جنین نیز فسادانگیز است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که پزشکان، برای سقط جنین، مبالغ هنگفتی را به‌عنوان دست‌مزد می‌گیرند.

عوامل سقط جنین در ایران

از نظر کارشناسان، عواملی مانند افزایش تعداد اولاد، جنسیت، اختلافات خانوادگی، مشکلات معیشتی، حاملگی ناخواسته، ارتباط‌های جنسی نامشروع و آگاهی نداشتن از روش‌های کنترل بارداری، رشد فردگرایی در نسل جوان، فقدان اطلاعات پزشکی در بارۀ فرایند تشکیل جنین، داروهای در دسترس برای سقط جنین و گاهی قصور احتمالی کادر درمان، از مهم‌ترین عوامل سقط جنین غیردرمانی در ایران محسوب می‌شود.

سقط جنین در قانون مجازات اسلامی

طبق مادۀ 306 قانون مجازات اسلامی، سقط جنین جرم محسوب شده و برای آن مجازات‌هایی مانند دیه و تعزیر در نظر گرفته شده است. در مادۀ 716 قانون مجازات اسلامی، مقدار دیۀ جنین به تبعیت از حکم فقهی آن و با توجه به مراحل رشد جنین تعیین شده است.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی افزایش سقط جنین در ایران

الف) رواج افکار فیمینستی

1. انگارۀ مالکیت و زیبایی بدن

انگارۀ مالکیت بدن و حفظ زیبایی‌اندام از‌اندیشه‌های اصلی فیمینستی محسوب می‌شود که ریشه در سبک زندگی غربی دارد و امروزه در ایران نیز رایج شده است. یکی از شعارهای اصلی فمینیستی، «بدن من، انتخاب من» بوده که به نظر کارشناسان یکی از پیامدهای مهم آن گرفتن حق حیات از جنین است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افزایش انگارۀ مالکیت و جاذبه‌های بدنی در جامعه با افزایش چشم‌چرانی و روابط خارج از هنجارهای فرهنگی، اخلاقی و شرعی، بیماری‌های مقاربتی، فرزندان نامشروع و سقط جنین همراه بوده است.

2.‌اندیشۀ آزادی و برابری زنان

انگارۀ آزادی زنان و برابری آنها با مردان ابتدا در غرب مطرح شد و همگام با مباحث توسعۀ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی وارد ایران شد؛ برای مثال مسئله آزادی زنان و برابری آنها با مردان از اواخر دهۀ 1370ش در سینمای ایران مورد توجه قرار گرفت، روابط خارج از عرف و شرع در سینمای ایران عادی‌سازی شد و از آن‌جایی که آزادی مطلق زنان در روابط خارج از عرف و شرع، گـاهی به بارداری ناخواسته می‌انجامد، فمینیست‌ها خواستار آزادی سقط جنین شدند. طبق باور بسیاری از فمینیست‌ها، زن حق پایان‌دادن به بارداری خود را بدون اجازۀ دولت و دیگران (پزشـک)، حتی همسر خـود دارد. از این منظر، در ازدواج شرعی نیز گاهی زن به‌دلیل حفظ موقعیت شغلی، اجتماعی و تحصیلی، علاقه‌ای به ادامۀ بارداری خود ندارد و از حق انتخاب برای حفظ یا سقط جنین، برخوردار است.

ب) سیاست‌های جمعیتی و تنظیم خانواده

از زمینه‌های اثرگذار در افزایش سقط جنین، سیاست‌های جمعیتی و برنامه‌های تنظیم ‌خانواده است که قبل از انقلاب اسلامی ایران آغاز و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با‌اندکی وقفه، دوباره در دهۀ 1370ش با حمایت‌ها و برنامه‌ریزهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغاتی وسیع اجرا شد. بر اساس یافته‌های پژوهشی، انگارۀ شناختی «فرزند کمتر، ‌ زندگی بهتر»، اهمیت و ارزشمندی فرزند و فرزندآوری را تضعیف و زمینۀ گرایش خانواده‌های ایرانی به سقط جنین را فراهم کرد. این در حالی است که ایرانیان به‌صورت فرهنگی، یک جامعۀ خانواده‌مدار شناخته می‌شوند و فرزندآوری و استحکام خانواده را ارزش تلقی می‌کنند.

منابع

• ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
• اختری، الهام، «سقط جنین از ایران باستان تا ایران امروز»، مجلۀ مامایی و نازایی زنان ایران، دوره نوزدهم، شمارۀ 40، اسفندماه 1395ش.
• احمدی، عزت‌الله و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی و فرهنگی در میان دختران و زنان شهر تبریز»، مجلۀ پژوهش‌نامة زنان، شمارۀ 15، پاییز 1395ش.
• اکرمی، محمد و دیگران، «پرهیز از خطای پزشکی در سقط درمانی، چقدر باید مراقب باشیم؟» مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دورۀ سوم، شمارۀ 4، 1389ش.
• «الگوی سوم زن، در ستیز با جاهلیت»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1402ش.
• بهجتی اردکانی، زهره و دیگران، «ضرورت بررسی ابعاد مختلف سقط جنین در ایران»، فصلنامه باروری و ناباروری، پاییز 1384ش.
• خویی، ابوالقاسم، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، ‌ دار الصدیقه الشهیده، 1432ق.
• «روزانه 1000 جنین زنده در کشور سقط می‌شوند/ سقط جنین 20 برابر تلفات سوانح رانندگی کشور»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1399ش.
• «ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی «سقط جنین» در قانون مورد توجه قرار گیرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1403ش.
• سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دارالتفسیر، 1413ق.
• سلطانی‌‌نسب‌، رضا، جنین‌‌شناسی ‌انسان‌: بررسی‌ تکامل ‌طبیعی ‌و غیرطبیعی‌ انسان‌، تهران، بی‌نا، ‌1356ش‌.
• شعبانی مهند، حسین، «تاریخچه بازنمایی سقط جنین در سینمای ایران و جهان»، فصلنامۀ علمی-تخصصی فرهنگ پژوهشی، شمارۀ 55، پاییز، 1402ش.
• عباسی، محمود، حقوق پزشکی؛ مجموعه مقالات، تهران، انتشارات حقوقی، 1383ش.
• عباسی، محمود و دیگران، «مبانی سقط‌درمانی و بررسی آن از منظرحقوق جزای پزشکی»، فصلنامه حقوق پزشکی، سال ششم، شمارۀ 20، بهار 1391ش.
• فدایی، مهدی، «پیامد‌های منفی افراط در مدیریت بدن و دست‌کاری بدنی»، وب‌سایت موسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 22شهریور 1400ش.
• فلاح‌نژاد، فاطمه، «بررسی تطبیقی سقط جنین در قانون مجازات ایران و قانون مجازات روسیه»، مجلۀ پژوهشنامۀ زنان، سال چهارم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
• قادی‌پاشا، مسعود و امینیان، زهرا، «بررسی مجوزهای سقط جنین صادر‌شده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان در سال 1384 و مقایسه اجمالی با سال‌های قبل»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی کرمان، شماره دوم، 1386ش.
• «قانون سقط درمانی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1394ش.
• قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392ش.
• کاظمی، سیدسجاد و روستایی، مهرانگیز، «آشنایی با حقوق پزشکی: بررسی مسئولیت پزشک در سقط جنین حاصل از رابطه نامشروع»، مجلۀ جراحی ایران، دورۀ 30، شمارۀ 2، 1401ش.
• مدیری، فاطمه و رازقی نصرآبدای، حجیه بی‌بی، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باورری در شهر تهران»، مجلۀ نامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ 20، مهر 1394ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1364ش.
• «مهم‌ترین علل آمار تکان‌دهنده سقط جنین در کشور/قتل‌عام گسترده جنین‌ها در میان خانواده‌های ثروتمند»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1398ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
• «هرسال بیش از 370 هزار سقط جنین در ایران رخ می‌دهد»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1402ش.
• «هزینه سقط جنین غیرقانونی در ایران 150 میلیون تومان/ آمار دقیقی از سقط جنین در ایران نیست»، وب‌سایت تجارت نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1403ش.