سمرقند

سمرقند؛ از شهرهای باستانیِ خراسان‌ بزرگ در آسیای میانه.

سمرقند، با اساطیر و تاریخ ایران همیشه همراه بوده و محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ بوده است. گسترده‌ترین فرهنگ ایران در دورۀ باستان، فرهنگ سغدی است که سمرقند یکی از مراکز مهم آن است. از سمرقند در تاریخ ایران و ادب فارسی همواره با نیکی یاد شده است.

نام‌گذاری

سمرقند شکل عربی واژۀ سمرکَند به‌معنای «شهر گنج» است. برخی کارشناسان «شهر گنج» را برگرفته از طلاهای موجود در رود زرافشان و سمرقند می‌دانند. در زبان چینی آن را کانگ گفته‌اند. عرب‌ها آن را «سُمران» می‌گویند. برخی معتقدند که «سمر» نام پادشاهی از ترکان بوده و «کَند» به‌ ترکی به‌معنای دِه است. بنابراین شهر سمرقند که ابتدا یک دِه بوده توسط سمر بنا شده و به‌تدریج تبدیل به‌ شهر شده است. برخی گفته‌اند بانی این شهر «شمر ابوکرب» و نام شهر ابتدا «شمرکنت» بوده؛ اما پس از فتح و ویرانی آن توسط «شمر» یمنی، «شمرکند» به‌معنای ویران‌شده، نامیده شده‌ است. برخی منابع «سمرکند» را نام دورۀ ملوک‌الطوایفی پس از دورۀ اسکندر می‌دانند که این شهر توسط «شمر» نامی از نسل تبع به‌دلیل خصومتی که با اهالی این شهر داشت، ویران شد. در منابع یونانی قرن چهارم ق.م، نام این شهر «ماراکند/ مرغنده» بیان شده است. «سمر» در زبان سغدی به‌معنای شوق و مشاهده و «کند» به‌معنای شهر است.

پیشینه

نشانه‌های موجود در آثار و کتیبه‌های باستانی سمرقند، حکایت از کهن‌سالی این شهر دارد. در حفاری‌‌های غار «آمان کوتان» واقع در چهل کیلومتری سمرقند آثاری مربوط به پارینه‌سنگی میانه به دست آمده است. کاوش‌های شهر افراسیاب، در شمال شهر سمرقند، آثاری از شهر ریشه‌داری در این منطقه به‌دست داده که بر اساس آن، کارشناسان شهر سمرقند را هم‌دورۀ رم باستان می‌دانند. در دورۀ کیانی، سمرقند یکی از مناطق تجمع آریاها بوده است. برخی بنای سمرقند را به کیکاوس نسبت می‌دهند و برخی دیگر آن را ساختۀ افراسیاب می‌دانند. فردوسی در شاهنامه به پیمان صلح افراسیاب و سیاوش اشاره کرده است که بر اساس آن سمرقند جزء ایران شد. سمرقند در دورۀ هخامنشیان رونق داشته است. برخی تاریخ‌نویسان معتقدند که اسکندر پس از تصرف سمرقند پایتخت سغدیان، شهری به نام اسکندریه در آنجا بنا کرد. در 323ق.م، حکومت سمرقند به سلوکیان رسید. تاریخ‌نویسان احتمال می‌دهند که در دورۀ کانیشکا، سغد جزء قلمرو کوشانیان شده است. پس از نابودی کوشانیان به‌دست شاپور اول ساسانی، مناطق شرق و شمال‌شرق ایران به شمول سغد با مرکزیت سمرقند، جزء قلمرو ساسانی شد و در این مناطق حکومت‌های کوچک محلی به وجود آمد و تا زمان بهرام دوم، سغد جزء قلمرو ساسانی باقی ماند. در این دوره، سمرقند شهر باشکوه و با معماری‌های چشم‌نواز بوده است و نقش واسطه در تجارت ایران و چین را داشته است. هم‌زمان با ورود اسلام، سغد زیر حاکمیت حکم‌رانان محلی از استقلال کامل برخوردار بوده و در سکه‌های باقی‌مانده، لقب حکمران آن «شاه» ذکر شده است. در دورۀ اسلامی، مرو مرکز اصلی لشکرکشی بنی‌امیه به ماوراءالنهر بود که با حاکمیت عبیدالله زیاد در خراسان، در 53ق، آغاز شد. لشکرکشی منظم عرب‌های مسلمان به‌سوی ماوراءالنهر از جمله سمرقند از 86ق با آغاز حاکمیت قتیبة بن مسلم از جانب بلخ آغاز شد و آنها در 93ق، با طرخون حکمران سمرقند در برابر مبلغ معین خراج، صلح کردند. تا سال 132ق، سمرقند و شهرهای اطراف آن، خراج‌گذار حکام عربی خراسان بودند. با گذشت زمان و پذیرش دین اسلام از سوی اهالی، این شهرها دست‌خوش تحول عظیمی شدند و به‌تدریج به انسجام سیاسی و فرهنگی دست‌یافتند. ابومسلم خراسانی سردار قیام خراسان علیه حکام اموی، توجه ویژه به سمرقند داشت و طبق روایت تاریخی در 135ق، اطراف سمرقند بیشتر از هفت فرسخ دیوار با ارتفاع 4 متر کشید. این دیوار که به دیوار «عیاران» شهرت داشت، دارای دروازه‌های بلند و 450 برج نگهبانی بود. نهضت ابومسلم به نام «عیاران» قرن‌ها در سمرقند ادامه داشت. بعد از ابومسلم، قیام اسحاق ترک از نسل زید بن علی و ابن‌ مقفع در سمرقند معروف است. در دورۀ هارون و مأمون، سمرقند برای مدتی از رونق افتاد تا آنکه سامانی‌ها، به دلیل مشارکت فعال در سرکوب شورشیان، جایگاه ویژه‌ای در دربار عباسیان یافتند، و با حمایت خلیفه عباسی، سلسله حکمرانی سامانیان در 287ق، به‌ وجود آمد و سمرقند را پایتخت خود قرار دادند. در این دوره سمرقند به اوج شکوفایی رسید و سمرقند و بخارا به‌عنوان دو پایگاه اسلامی از بغداد مرکز خلافت اسلامی پیشی گرفت و شهر دین و علم به حساب می‌آمد. ملک‌شاه سلجوقی در 465ق، سمرقند را تصرف کرد و در 606ق، خوارزم‌شاهیان حاکمیت سمرقند را به دست گرفتند. در حملۀ مغول، این شهر کاملا غارت شد و ساکنان آن، قتل‌‌عام شدند. سمرقند در دورۀ تیمور که عنوان پایتخت را گرفت، تا اندازه‌ای رونق یافت که نیمی از فعالیت‌های بازرگانی آسیا از طریق سمرقند انجام می‌شد. تیمور معماران، سنگ‌تراشان، گچ‌کاران و صنعتگران را از دیگر مناطق به سمرقند آورد و بناها و کاخ‌های باشکوهی ساخت. پس از تیموریان، مدت کوتاهی سمرقند زیر حاکمیت شاه اسماعیل‌ صفوی قرار گرفت اما به زدوی ازبکان و شیبانیان سمرقند را تصرف کردند و حکومت آنها بر سمرقند یک قرن ادامه یافت. سمرقند در دورۀ شیبانیان و استراخانیان از رونق خوبی برخوردار بود. سمرقند در قرن هجدهم میلادی مدتی تحت سیطرۀ چین قرار گرفت. در این دوره سمرقند تقریبا ویران و خالی از سکنه بوده است. این شهر پس از مدتی ضمیمۀ بخارا شد. در 1868م، توسط روس‌ها تسخیر شد. با تأسیس جمهوری ازبکستان در 1924م، سمرقند به‌عنوان مرکز اداری آن انتخاب شد و جانی دوباره گرفت و تا امروز از رونق خوب فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برخوردار است.

موقعیت جغرافیایی

هستۀ باستانی شهر سمرقند در محل امروزی تپۀ افراسیاب در جنوب شرقی ازبکستان امروزی در حوزۀ آب‌ریز رود زرافشان واقع شده است. این منطقه با رشته‌کوه‌های بلند احاطه شده که آب کشاورزی مورد نیاز، زمین‌های آب‌رفتی و پوشش جانوری مناسب را به‌ وجود آورده است. شیب طبیعی درۀ رودخانه‌ها در قسمت شمال و شرق آن و دره‌های تنگ و عمیق در قسمت جنوبی و غربی آن، موقعیت سوق‌الجیشی خوبی را برای آن به‌وجود آورده است. سمرقند از دوران قدیم مرکز وادی سغد بوده است. برخی از روستاهای سمرقند در جنوب شهر و برخی در شمال رود سغد جای گرفته است. سمرقند با توجه به موقعیت استراتژیک و عبور راه تجارتی ابریشم، مرکز تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ بوده است.

شکوه و آّبادانی

الف) سازه‌های آبی

منبع آبی شهر سمرقند و شهرک‌ها و روستا‌های اطراف آن رودخانۀ سغد (رود زرافشان) است. از گذشته‌های دور سمرقند دارای سیستم آبی پیشرفته بوده که با ایجاد سد‌های بزرگ در رودخانه و از طریق کانال‌های متعدد زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها آبیاری شده و آب در داخل کوچه و خانه‌های سمرقند جاری بوده است. شهر گرمابه‌های بزرگ و حوض‌های زیبا داشته است. نهری از رودخانۀ سغد در خندق بزرگ اطراف حصار شهر جاری بوده و نهری دیگر از وسط شهر عبور کرده و افرادی وظیفۀ نگهبانی از نهر را در طول سال عهده‌دار بوده‌اند.

ب) سازه‌های شهری

سمرقند شهری بزرگ به‌ وسعت شش هزار جریب زمین و دارای سه‌بخش ربض، کهندژ (مرکز لشکر و امارت) و شارستان بوده که با حصار بلند با طول دوازده فرسنگ احاطه شده بود. شارستان این شهر دارای چهار دروازه (دروازۀ چین در شرق، دروازۀ نوبهار در غرب، دروازۀ بخارا در شمال و دروازۀ کش در جنوب) بوده است. ربض دارای دوازده دروازه بوده که در هر یک دو در چوبی با فاصله‌ای از هم تعبیه شده بود که وسط آن محل استقرار دروازه‌بانان بوده است. شهر سمرقند دارای قصر‌های مجلل، دژ نظامی، مراکز اداری، خزانه‌داری، عبادتگاه‌ها، مدارس، خانه‌های مسکونی، میدان‌های وسیع، باغچه‌ها و کاروان‌سراها بوده است. کوچه‌ها، راه‌ها و بازارهای سمرقند در عصر سامانیان دارای نام و سنگ‌فرش بوده است. بازار و محل صنعت‌کاران در حومۀ شهر قرار داشته است. در قصر‌ها، عبادتگاه‌ها و مساجد سمرقند از هنرهای تزیینی رنگ‌آمیزی، نقاشی و گچ‌بری استفاده شده است. برخی پژوهش‌گران معتقدند که هیچ شهری در جهان پاکیزه‌تر، خوش‌آب‌وهواتر و خوش‌منظرتر از سمرقند نبوده و آن را ثروتمند، محترم، مرفه و دلگشا می‌دانند.

ج) اقتصاد

از برکت رودخانۀ زرافشان، کشاورزی در سمرقند از رونق بسیار عالی برخوردار بوده و برخی می‌نویسند که ماوراءالنهر از جمله سمرقند همه‌چیز را به‌وفور داشته و به‌ محصول خارجی محتاج نبود. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دورۀ تیموریان، باغ‌سازی در سمرقند رواج یافته و اطراف شهر را باغ‌های بزرگ انگور و سیب احاطه کرده و از روستاهای آن فندق و بادام برداشت می‌شد. سمرقند با توجه به موقعیت راهبردی و عبور راه تجارتی ابریشم، ایستگاه مهم تجارتی در آسیای میانه بوده و بازرگانان سمرقند نقش عمده در صادرات و واردات داشته‌اند. با توجه به وفور نعمت، سمرقند جمعیت زیادی را به خود جذب کرد و صنعت پا گرفت. کاغذ‌، ظروف مسی، زین و دیگر لوازم اسب و پارچه‌های ابریشمی ویژۀ سمرقند از شهرت بالایی برخوردار بود. دباغی، طناب‌بافی و نمدبافی از دیگر صنعت‌های پررونق سمرقند بود که محصولات مازاد به کشورهای دیگر صادر می‌شد. توپ، زره آهنی، کمان، تیر، شیشه، چینی و سفال تولید سمرقند شهرت بالایی داشته است. با توجه به‌سازه‌های شهری در سمرقند ثابت می‌شود که هنر معماری از دوران‌های دور در سمرقند رایج بوده و در دورۀ اسلامی به‌ویژه تیموری به‌ اوج خود رسیده است. طبق روایت تاریخ سمرقند از مهم‌ترین مراکز برده‌‌فروشی دورۀ سامانیان بوده است.

د) جمعیت‌

باستان‌شناسان، ساکنان اولیۀ سغد را آلان‌ها و دیگر طوایف سائریمی می‌دانند که فردوسی نیز از آلان‌ها سخن‌گفته است. در دورۀ کیانی این منطقه از مراکز تجمع آریاها بود. پس از تسلط اسکندر کوچ‌نشینان یونانی در این منطقه ساکن شدند. در عصر سامانیان اکثریت با فارسی‌زبان‌ها و بعد از آن مهاجرین عرب بوده‌ است. مهاجرت عمومی ترک‌‌تباران به سمرقند در این دوره صورت گرفته است. برخی معتقدند که سمرقند در دورۀ سامانیان 500 هزار جمعیت داشته است. در دورۀ تیموری گروه‌های مختلف قومی به‌ویژه دانشمندان و صنعت‌کاران به سمرقند آمده‌اند. کارشناسان سمرقند را از نظر تراکم جمعیت نخستین شهر ماوراءالنهر می‌دانند. سمرقند امروزی با جمعیت بالغ بر 600 هزار نفر و از نظر تنوع (90 قوم/ طایفه) در آسیای میانه نمونه است. پژوهش‌گران شجاعت، جوان‌مردی، سخاوت، از خودگذشتگی، علم‌دوستی و هنردوستی را از ویژگی‌های شخصیتی مردم سمرقند می‌دانند.

ه) فرهنگ

1. دین و اعتقادات؛ پژوهش‌گران، سمرقند را کانون مانویان ماوراءالنهر می‌دانند. در دورۀ هخامنشیان، در داستان نجات یهودی‌ها توسط کوروش، برخی از آنها به شرق ایران از جمله سمرقند رفتند. یافته‌های باستان‌شناسی از سمرقند، نشانه‌ای از آمیزش آیین «نیایی» بومی و آیین «آدونیس» یونانی/ ایرانی است. در یک دورۀ تاریخی آیین بودایی رایج‌ترین آیین این شهر بوده است. آیین‌های زرتشتی و فرقه‌های مختلف مسیحی در سمرقند پیروان زیادی داشته که در دورۀ اسلامی نیز حضور آنها پررنگ بوده است. آیین اسلام نیز به‌سرعت میان مردم سمرقند گسترش یافت و عالمان و عارفان سمرقند جایگاه خاصی پیدا کردند. تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر مردم سمرقند پیرو مذهب شافعی و حنفی بوده‌اند، اما شیعیان در سمرقند جایگاه خاصی داشته‌ و شیعیان اسماعیلی نیز از نفوذ قابل توجهی برخوردار بوده‌اند.
2. علم و دانش؛ تاریخ‌نویسان رونق علمی و فرهنگی سمرقند را در دورۀ اسلامی به‌ویژه عصر سامانیان و تیموریان می‌دانند که دانشمندان زیادی چون «ملا علی قوشچی» ابوزید عبدالله (بنیانگذار علم خلاف)، مولانا بدیع سمرقندی، اسکافی و «عیاشی سمرقندی» از آن برخاستند و نام آن را در سراسر بلاد اسلامی پراکنده و در گسترش دین اسلام در این سرزمین نقش ارزنده‌ای داشته‌اند. تاریخ‌نویسان تعداد مدارس دورۀ سامانیان را هفده باب ذکر کرده‌اند که در آن فقه و اصول مذاهب مختلف و دیگر رشته‌های علمی تدریس می‌شده‌ است. مدرسۀ الغ‌بیگ، مرکز علمی و فرهنگی ماوراءالنهر دورۀ تیموری بوده که دانشمندان بزرگ از سراسر جهان اسلام، در آن درس خوانده یا مشغول تدریس بوده‌اند. مدرسۀ طلاکاری و مدرسۀ شیرداد از دیگر مراکز علمی سمرقند است. در این مدارس در کنار الهیات، نجوم، ریاضیات و ادبیات نیز تدریس می‌شد. مورخان، علم و مکتب ریاضی و نجومی سمرقند را بستر شکل‌گیری نظام علمی و فلسفی امپراطوری عثمانی می‌دانند. در کنار این مدارس، مساجد نیز از مراکز علمی و فرهنگی مهم سمرقند بوده است. الغ‌بیگ که خود منجم بود، بزرگ‌ترین بنای علمی (رصدخانۀ الغ‌بیگی) و مجهز با آلات نجومی دقیق را ساخت. سمرقند امروزی با پیروی از سنت گذشتۀ خود، آموزشگاه و دانشگاه‌های مجهز دارد. دانشگاه سمرقند با نام امیر شیرعلی نوایی، از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های آسیای میانه است.
3. زبان و ادب؛ از نظر کارشناسان زبان سغدی دارای خط، از زبان‌های بومی سمرقند بوده که تنها اثر زندۀ به جامانده از آن، گویش یغنابی در دهکدۀ کوچک یغناب در سمرقند امروزی است. پارسی دری نیز زبان بومی و رسمی سمرقند است که در دورۀ اسلامی رشد قابل توجهی پیدا کرد. امروزه نیز مردم سمرقند در ادبیات شفاهی خود به زبان دری صحبت می‌کنند؛ اما زبان رسمی آن ازبکی است. زبان‌های عربی، ازبکی و ترکی با ورد این اقوام در سمرقند رایج شد. تعداد زیادی از ادیبان و شعرای به‌نام ایران چون رودکی و ملا افکار از این سامان برخاسته‌اند که نه‌تنها در ادبیات فارسی و عربی سرآمد بوده و شعر سروده‌اند بلکه در علوم دیگر نیز دست بالایی داشته‌اند.
4. موسیقی و هنر؛ پیکرتراشی، گچ‌بری، سنگ‌تراشی، دیوارنگاری و نقاشی از هنرهای دیرینۀ سمرقند است. هنر موسیقی نیز در جریان تاریخ پرتحول سمرقند فراز و فرودهای زیادی داشته اما در دورۀ تیموریان این هنر به اوج شکوفایی می‌رسد که در دربار، میادین جنگ و جشن‌ها کاربرد داشته است. از نظر کارشناسان هنر موسیقی در دورۀ غزنویان و تیموریان و حضور هنرمندان در دربار نماد قدرت و ابزار ترغیب مردم به اطاعت از آنان بوده است.

جاذبه‌های گردش‌گری

سمرقند در کنار منظره‌های طبیعی، جاذبه‌های گردش‌گری چون میدان ریگستان، کارخانۀ فرش ابریشم، بازار سیاب، آرامگاه دانیال مقدس، محوطۀ باستانی افراسیاب، کارخانۀ کاغذ مروس، مسجد بی‌بی خانم، مدرسۀ الغ‌بیگ، مدرسۀ طلاکاری، مدرسۀ شیرداد، بنای گورامیر، رصدخانۀ الغ‌بیگی، آرامگاه شاه‌زنده، دانشگاه امیر علی‌شیر نوایی و دانش‌سرای عالی صدرالدین را دارد.

منابع

• «ازبکستان و زبان فارسی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 30 مهر 1403ش.
• «جاذبه‌های گردشگری سمرقند ازبکستان»، وب‌سایت ژوان شین سفید، تاریخ بازدید: 30 مهر 1403ش.
• حیدرنتاج، وحید، «باغ‌های سمرقند»، فصل‌نامۀ منظر، شمارۀ اول، آبان 1388ش.
• دلریش، بشری و شاطری، مصطفی‌لعل، «موسیقی عصر تیموری، با تکیه بر نگاره‌ها و روایات تاریخی»، دو فصل‌نامۀ پژوهش‌های علوم تاریخی، دورۀ 6، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1393ش.
• رنجبر، احمد، «بررسی تاریخی در جغرافیای سمرقند و دانشمندان آن»، نشریۀ گروه تحقیقاتی دانشگاه تربیت معلم، دانشکدۀ الهیات، شمارۀ پاپی 1000395، تیر 1354ش.
• رئیس‌السادات، حسین، «تاریخ شهرهای خراسان، سمرقند»، فصل‌نامۀ تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 7، زمستان 1366ش.
• زمانی محجوب، حبیب و صالحی، کورش، «جغرافیای تاریخی سغد در دورۀ اسلامی»، پژوهش‌نامۀ تاریخ تمدن اسلامی، سال 44، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1390ش.
• زمانی محجوب، حبیب، «جغرافیای تاریخی سمرقند و بخارا»، ‌نامۀ تاریخ‌پژوهان، سال پنجم، شمارۀ هفدهم، بهار 1388ش.
• ساسان‌پور، شهرزاد، «روابط اقتصادی، تجاری و سیاسی ایران و چین در عصر ساسانیان»، دو فصل‌نامۀ علمی تخصصی مطالعات ایران کهن، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1400ش.
• «سقوط سمرقند به دست مغولان: نگاهی تحلیلی مقایسهای به چند منبع تاریخی»، وبسایت دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1397ش.
• طباطبایی، مصطفی، «بررسی سیر تحولات تاریخی سمرقند از دوران باستان تا زمان امروز»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1393ش.
• عمرانی، بهروز، موسوی، رسول و مردای، امین، «سیمای معماری و شهرسازی سمرقند در متون تاریخی»، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مهر 1397ش.
• عیسی‌مت‌اف، معروف، و ملاجان، سیف‌الله، «جغرافیای تاریخی سمرقند عهد سامانیان»، فصل‌نامۀ رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، دورۀ 8، شمارۀ 15، تیر 1386ش.
• محمدی‌نجات، محمدرضا، «جادوی شرق در سمرقند»، وب‌سایت رزنامۀ جام جم، تاریخ بازدید: 30 مهر 1403ش.
• میرعابدی، ابوطالب، «جغرافیای تاریخی سمرقند»، فصل‌نامۀ مطالعات ملی، سال دوم، شمارۀ 7، بهار 1380ش.
• نجمی، شمس‌الدین و رحیمی، علی‌رضا، «بررسی تحلیلی روند ورود اسلام به شهرهای بخارا و سمرقند 41- 132ق»، فصل‌نامۀ مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، دورۀ 9، شمارۀ 35، اردیبهشت 1394ش.
• «نفوذ ساسانیان در فرارود ماوراءالنهر»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1399ش.
• نیک‌سرشت، ایرج و شهریار، صادق، «بررسی نقش ملاعلی قوشچی در انتقال دانش از مدرسۀ سمرقند به امپراطوری عثمانی»، فصل‌نامۀ مطالعات تاریخ اسلام، سال هشتم، شمارۀ 30، پاییز 1395ش.