سنجد
سنجد؛ گیاهی بوته‌ای، میوه‌دار و آیینی.
سنجد، درختی کوتاه و خاردار با برگ‌های شبیه به برگ بید، گل‌های خوشه‌ای سفید و خوش‌بو و نیز میوه‌ای کوچک با پوست سرخ‌رنگ و مغز سفید و آرد مانند که طعمی شیرین و گَس دارد.[۱]
نام‌گذاری
سنجد، در منابع مختلف با اسامی متفاوتی همچون بل، ایده (ایکده)، پستنک، پستانک، زقوم، بادام نقد، چوب دانه، سرین‌چک، سنجی، سنجن و پول‌سینجه آمده است.[۲]
تاریخچه
در برخی از منابع کهن، به این میوه و درخت آن اشاره شده است؛ برای مثال، متون بندهش، از سنجد با اسامی سرینجد و سرین‌چک یاد کرده و آن را نوعی میوه معرفی کرده‌اند که بیرون آن قابل خوردن و درون آن غیر قابل خوردن است. در کتاب تاریخ بلعمی، سنجد را از جمله میوه‌های بهشتی دانسته‌اند که به‌دست حضرت ابراهیم در زمین پراکنده شده است.[۳] در برخی از آیات و روایات نیز به نقل از ائمه آمده است که گوشت سنجد، گوشت می‌آورد، استخوان آن استخوان و پوست آن نیز پوست می‌رویاند.[۴]
انواع
سنجد، دارای انواع مختلفی است که هر کدام، رنگ، خواص و ویژگی‌های متفاوتی دارند؛ برای مثال، سنجد وحشی، میوه‌هایی خاکستری یا نقره‌ای‌رنگ دارد که به‌صورت خودرو در ایران رویش دارند. سنجد اهلی یا باغی نیز از دیگر انواع سنجدهایی است که در ایران کِشت می‌شود.[۵]
ویژگی‌ها
سنجد، از گونۀ گیاهانی است که آنها را از خانوادۀ سنجدها و نزدیک به زیتونیان می‌دانند. درخت سنجد، قدی کوتاه و پُرخار داشته، شاخه‌های کوچک نوک‌تیز، برگ‌های شبیه به برگ درختان بید و گل‌های آن نیز از نوع گل‌های خوشه‌ای سفید یا زرد رنگ است. گل سنجد، از جمله گل‌های بسیار خوش‌بو است. میوۀ این گیاه، فندقی‌شکل، سرخ‌رنگ و خوراکی است که درونی پر از آرد شیرین دارد. درون میوۀ سنجد، همچنین، هسته‌ای شبیه به هستۀ خرما وجود دارد.[۶] این گیاه که در برابر شوری و خشکی مقاوم است، در تمام نقاط ایران رویش دارد.[۷]
خواص سنجد
طب سنتی
سنجد، در بیشتر منابع طب سنتی، با نام «عنبیرا» آمده[۸] که طبعی سرد و خشک داشته[۹] و دارای خواصی از جمله قبض کنندگی،[۱۰] و رفع تشنگی[۱۱] است.
طب مردمی
مردم ایران بر این باورند که سنجد، دارای خاصیت تب‌بُری است.[۱۲] روغن سنجد (حاصل از پختن سنجد در آب و روغن زیتون)، برای درمان درد مفاصل و سستی عضلات و نیز رشد و تقویت مو مفید است. عرق گل سنجد نیز در درمان باد معده تأثیرگذار است.[۱۳]
طب امروزی
امروزه، پژوهش‌های بسیاری بر روی سنجد صورت‌گرفته و آن را منبعی غنی و سرشار از ویتامین C و K می‌دانند که برای تقویت سیستم ایمنی بدن مفید است. درمان عفونت‌ها، جلوگیری از سرماخوردگی، درمان دیابت و بیماری‌های کبدی، درمان اختلالات جنسی در خانم‌ها، درمان زخم معده، کلاژن‌سازی و خاصیت ترمیم‌کنندگی پوست، درمان اسهال کودکان، ضد التهاب و ضد درد، جلوگیری از پوکی استخوان و تقویت استخوان‌ها از جمله خواص سنجد است.[۱۴] علاوه بر آن، سنجد، سرشار از فیبر و کلسیم است، به‌همین دلیل، خوردن آن را به افراد مُسن و مادران شیرده بسیار سفارش می‌کنند.[۱۵]
سنجد در فرهنگ مردم
سنجد و درخت آن، همواره در میان ایرانیان، از ارزش آیینی و اعتقادی بسیاری برخودار بوده است.[۱۶] برخی، میوۀ سنجد را نُقل حضرت دانسته و به‌همین دلیل آن را برای تبرک در سینی‌های مراسم عقد و عروسی می‌گذارند.[۱۷] در گروس، مردم معتقدند که خوابیدن در زیر این درخت منجر به خفگی فرد خواهد شد.[۱۸] مردم خراسان، خوردن سنجد در زمان سال تحویل را بسیار مفید دانسته و بر این باورند که او، تا پایان سال از گزند تمام حشرات در امان خواهد بود.[۱۹]
سنجد، یکی از اجزای اصلی سفرۀ هفت‌سین ایرانیان است.[۲۰] این میوه، در بسیاری از نقاط ایران، نماد عقل‌گرایی، خردمندی،[۲۱] برنامه‌ریزی دقیق و سنجیده است.[۲۲] گروهی دیگر، آن را نماد سرخی و شادکامی می‌دانند.[۲۳] زردشتیان نیز عطر برگ‌ها و گل‌های سنجد را محرک عشق و از مقدمات اصلی زایندگی می‌دانند. به‌همین دلیل است که آنها، دانه‌های سنجد را به‌همراه نقل، سکه و آویشن بر سر خوان نوروزی قرار می‌دهند.[۲۴] «سیزدهی» از دیگر مراسم‌های آیینی در میان ایرانیان است که در آن، از سنجد، سیب، به، انار و سایر میوه‌ها به‌همراه خرما، قند و چای استفاده کرده و سینی‌هایی را در روز سیزدهم تیرماه، به خانۀ نامزد پسران روانه می‌کنند.[۲۵] برخی از مردم در مراسم شب چله (یلدا) نیز از سنجد در کنار سایر تنقلات و میوه‌ها استفاده می‌کنند.[۲۶]
سنجد در ادبیات فارسی
سنجد، از جمله گیاهان کهن در میان فارسی‌زبانان بوده و از دیرباز در شعر و ادبِ آنها حضور داشته است. برای مثال، ناصرخسرو در شعر خود گفته است:[۲۷]
| فضل طبرخون نیافت سنجد هرگز | گرچه زدیدن چو سنجد است طبرخون |
ملک‌الشعرای بهار نیز در شعر خود، به حضور سنجد در سفرۀ هفت‌سین فارسی‌زبانان اشاره کرده است:[۲۸]
| هفت‌سین سازکن از سبزه و از سنبل و سیب | سنجد و ساز و سرود و سمنو سلوی و من |
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ سنجد، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ Mozaffarian, A Dictionary of Iranian Plant Names, 2007, P199;
زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۹ش، ج4، ص277؛
شهاب کومله‌ای، فرهنگ عامۀ کومله، ۱۳۸۶ش، ص۳۴؛
شاه‌حسینی، دیباج (چهارده کلاته)، گوهری در شمال دامغان، ۱۳۸۷ش، ص۹۹؛
ستوده، فرهنگ نائینی، ۱۳۶۵ش، ص۱۵۳. - ↑ بلعمی، تاریخ، ۱۳۴۱ش، ص92.
- ↑ «خواص سنجد و فواید پودر سنجد در درمان پوکی استخوان و ترمیم مفاصل»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۷۴۹؛
نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۴۶۹. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ سنجد، وب‌سایت واژه‌یاب.
بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۷۴۹؛
نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۴۶۹. - ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۹ش، ج4، ص276؛
نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۴۷۱، نقشه. - ↑ رازی، نصوص و دراسات، ۱۴۱۶ق، ج3، ص101؛
ابن‌بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ۱۴۱۷ق، ج3-4، ص148. - ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۲۳۷؛
ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج2، ص354. - ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۱۵۷؛
جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، کتاب3، ص43. - ↑ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۴۱۷ق، ج2، ص206.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۹ش، ج4، ص276.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج5، ص342.
- ↑ «خواص بی‌نظیر سنجد»، وب‌سایت بارجیل.
- ↑ «خواص سنجد و فواید پودر سنجد در درمان پوکی استخوان و ترمیم مفاصل»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ جمالی یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۱۳۷.
- ↑ رنجبر، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، ۱۳۷۳ش، ص۵۰۸.
- ↑ هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۸.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۱.
- ↑ میرنیا، فرهنگ مردم، ۱۳۶۹ش، ص۴۳؛
فخرایی، گیلان در گذرگاه زمان، ۱۳۵۴ش، ص۲۷۲؛
بلوکباشی، نوروز، جشن نوزایی آفرینش، ۱۳۸۱ش، ص۶۹. - ↑ آخته، جشن‌ها و آیین‌های شادمانی در ایران، ۱۳۸۵ش، ص۵۳.
- ↑ دادخواه، نوروز و فلسفۀ هفت‌سین، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۴؛
هنـری، آیین‌های نوروزی، ۱۳۵۳ش، ص۶۰-۶۲. - ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۴۲۰.
- ↑ رمضان‌خانی، فرهنگ زرتشتیان یزد، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ خلعتبری لیماکی، فرهنگ مردم تنکابن، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ۱۳۵۲ش، ج1، ص22-23.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 173، وب‌سایت گنجور.
- ↑ ملک‌الشعرای بهار، قصاید، شمارۀ 186، بهار اصفهان، وب‌سایت گنجور.
منابع
- آخته، ابوالقاسم، جشن‌ها و آیین‌های شادمانی در ایران، تهران، اطلاعات، ۱۳۸۵ش.
- ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، فرانکفورت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، بهتحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، بهتحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- بغدادی، علی، المختارات فی الطب، فرانکفورت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
- بلعمی، محمد، تاریخ، بهتحقیق محمدتقی بهار، تهران، زوار، ۱۳۴۱ش.
- بلوکباشی، علی، نوروز، جشن نوزایی آفرینش، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، چاپ خودکار، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- جرجانی، اسمـاعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، بهتحقیق محمدرضا محرری، تهـران، دانش، ۱۳۸۲ش.
- جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، بهتحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۶ش.
- خلعتبری لیماکی، مصطفى، فرهنگ مردم تنکابن، تهران، پازینه، ۱۳۸۷ش.
- «خواص بی‌نظیر سنجد»، وب‌سایت بارجیل، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- «خواص سنجد و فواید پودر سنجد در درمان پوکی استخوان و ترمیم مفاصل»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 23 شهریور 1401ش.
- دادخواه، محمدعلی، نوروز و فلسفۀ هفت‌سین، تهران، کساکاوش، ۱۳۷۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- رازی، محمد بن زکریا، نصوص و دراسات، بهتحقیق فؤاد سزگین، فرانکفورت، بی‌نا، ۱۴۱۶ق.
- رمضان‌خانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، سبحان نور، ۱۳۸۷ش.
- رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، اهواز، آیات، ۱۳۷۳ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- ستوده، منوچهر، فرهنگ نائینی، تهران، دانشکدۀ علوم توان‌بخشی، ۱۳۶۵ش.
- شاه‌حسینی، علیرضا، دیباج (چهارده کلاته)، گوهری در شمال دامغان، سمنان، حبله رود، ۱۳۸۷ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان، ۱۳۸۶ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- فخرایی، ابراهیم، گیلان در گذرگاه زمان، تهران، جاودان، ۱۳۵۴ش.
- ملک‌الشعرای بهار، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، پارسا، ۱۳۶۹ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، بی‌نا، ۱۳۵۱ش.
- هاشم‌نیا، محمود و ملوک ملک‌محمدی، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، بیجار، محمود هاشم‌نیا، ۱۳۸۰ش.
- هنـری، مـرتضى، آیین‌های نوروزی، تهران، سروا، ۱۳۵۳ش.
- Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.