سنگ چاقو

سنگ چاقو؛ بازی محلی در ایران و افغانستان.

سنگ چاقُو یا «یِه ‌قُل دو قُل»، بازی چند نفرۀ فکری و بسیار جذاب در کشورهای ایران و افغانستان است.

اهداف

ایجاد حس تفکر و اندیشه، دقت در نگاه، هماهنگی حرکات دست‌ها و چشم‌ها، سرگرمی و درک ریاضی در زندگی از جمله اهداف این بازی است.

مزایا

انجام این بازی برای همۀ افراد ممکن بوده و وسایل این بازی در اختیار همگان است.

وسایل بازی

پنج سنگ کوچک و گرد تنها وسیلۀ این بازی است. تعداد بازیکنان لازم برای این بازی نیز حداقل دو نفر است.

گسترۀ جغرافیایی

سنگ چاقو با نام‌های مختلف و با کمی تفاوت، در تمامی مناطق افغانستان و ایران انجام می‌شود.

شروع بازی

در مرحلۀ اول برای تعیین نوبت، یک نفر سنگ¬ها را گرفته و از دیگران سؤال می¬کند که جفت (زوج) را می‌گیرند یا تاق (فرد). سپس همۀ سنگ¬ها را مشت کرده و در حد بیست سانتی‌متر به هوا پرتاب می¬کند. بعد پشت دستش را می¬گیرد تا سنگ¬ها روی دست او فرود آیند. اگر تعداد سنگ‌ها جفت (زوج) باشد کسی شروع می‌کند که جفت (زوج) را انتخاب کرده و اگر تاق (فرد) باشد فردی که تاق (فرد) را انتخاب کرده است، شروع‌کنندۀ بازی است.

شیوۀ بازی در افغانستان

• یَکَک: بازیکن اول، ابتدا سنگ¬ها را به پشت دست پرتاب می‌کند تا یکی بماند و بقیه به زمین بریزد. سپس، آن سنگ را به بالا (هوا) پرتاب کرده و هر دفعه با دست یکی از سنگ¬های روی زمین را جمع می¬کند.
• دُو¬کَک: در دو¬کک در هر مرتبه، بازیکن باید دو سنگ را جمع کند.
• سِه¬کَک: در سه¬کک، بازیکن در یک مرتبه سه سنگ را جمع کرده و در نوبت بعدی، یک سنگ باقی‌مانده را می‌گیرد.
• چَهارکَک: بازیکن، یک سنگ را بالا انداخته و چهار سنگ را به زمین می‌گذارد. سپس یک سنگ را بالا انداخته و هر چهار سنگ را یک مرتبه جمع می‌کند.
• پَنج¬کَک: در این مرحله، بازیکن، چهار سنگ را به زمین گذاشته و یک سنگ را در دست نگه می¬دارد. سپس، آن سنگ را به بالا پرتاب کرده چهار سنگ را به‌ترتیب می¬چیند.
• غَلَّه: در غله، بازیکن، چهار سنگ را به زمین گذاشته، یک سنگ را می¬چیند. بعد سنگ موجود در دست را به زمین گذاشته و یک سنگ را بر می¬دارد و سپس هر سه سنگ باقی‌مانده را یک‌جا جمع می¬کند. بعد یکی از سنگ¬های دست را روی آن سه گذاشته سپس همه را جمع می¬کند.
• سَگ: در این مرحله دو ناخن را روی زمین گذاشته هر پنج سنگ را از بالای دست آهسته پرتاب می¬کند. یکی از سنگ¬هایی که در موقعیت بدی قرار داشته باشد، توسط حریف «سگ» نام می‌گیرد. بعد یک سنگ را برداشته و مابقی را به‌ترتیب از زیر دو ناخن رد می¬کند. در آخر، نوبت به سگ می¬رسد. بازیکن، اجازه دارد تنها یک ضربه به سنگ سگ بزند تا رد شود.
• قَرِیشَک: در قریشک، بازیکن، مثل سگ دو ناخن را روی زمین می-گذارد. بعد حریف یک قریش (وجب) مشخص می‌کند. از فاصلۀ یک قریش با یک ضربه باید یکی از سنگ¬ها را از زیر دو ناخن رد کند.
• خانَه کاکا: بازیکن، هر پنج ناخن را روی زمین می‌گذارد به‌گونه¬ای که از بین آن¬ها یک سنگ رد شود. بعد یک سنگ را به‌دست گرفته و چهار سنگ باقی‌مانده را از زیر ناخن رد می-کند. سپس، همه را به‌صورت یک‌جا می‌چیند.
• یَک قریشک: در این مرحله فرد مقابل، یک قریش (وجب) مشخص می‌کند. یک سنگ را یک طرف قریش و یک سنگ دیگر را طرف دیگر گذاشته بعد یک دفعه سنگ¬ها را نزدیک می¬کند و بعد می¬چیند.
• دُو قریشک: دو قریشک همانند یک قریشک است با این تفاوت که در دو قریشک تعداد قریش و تعداد نزدیک کردن سنگ¬ها دو مرتبه است.
• پُشتِ خَرلِیج: در این مرحله هر دو دست را یک‌جا گرفته و سنگ¬ها را آهسته بالا پرتاب می¬کند. اگر همۀ سنگ‌ها در پشت دست باقی بماند، باز آهسته سنگ‌ها را بالا پرتاب و همه را در دو دست¬ می¬گیرد.

جزای باخت

در افغانستان کسی که به مرحلۀ آخر می¬رسد، طرف مقابل را «بار» می¬کند. در بار، هر پنج سنگ را پشت دست طرف مقابل می-گذارد و به‌ترتیب سنگ¬ها را نام‌گذاری می¬کند. یک سنگ را «مرغ نیشا»، دیگری را «قِیشّی روغنی»، یکی را «اَو کُوبَک»، دیگری را «گاو زنبور» و آخری را «زرد زنبور» نام می¬گذارد. وقتی سنگ‌ها نام‌گذاری شد، طرف مقابل همۀ سنگ¬ها را به بالا پرتاب کرده و دوباره سعی می¬کند همه را از هوا بگیرد. اگر مرغ نیشا به زمین افتاد آن سنگ را بین دو ناخن او گذاشته و آن‌قدر فشار می¬دهد تا زمانی‌که یک پرنده در حال پرواز را به او نشان بدهد. اگر او کوبک به زمین افتاد آن سنگ را به هوا پرتاب کرده با مشت بر پشت دست او می‌کوبد تا زمانی‌که سنگ بر زمین بیفتد. اگر گاو زنبور و زرد زنبور بر زمین افتاد آن سنگ را به هوا پرتاب کرده و دستش را چوندی/نیشگون می¬گیرد تا زمانی‌که سنگ بر زمین بغلطد. اما اگر قیشی روغنی بر زمین افتاد، آن را به هوا پرتاب کرده و دست او را خَنجال/نیشگون می¬گیرد تا زمانی‌که سنگ بر زمین بیفتد. در این مرحله، بازی به پایان می¬رسد. در برخی از مناطق وقتی‌که بازی‌کننده نتوانست بازی را کامل کند، فرد مقابل بازی هر یک از سنگ‌ها را پرتاب کرده و از او «چُوندِی»/نیشگون می¬گیرد تا زمانی‌که سنگ به زمین بیفتد. سپس این حرکت ادامه می‌یابد تا سنگ دوم، سوم، چهارم و پنجم بر زمین بیفتند. در نهایت، با غلطیدن سنگ آخر به زمین، بازی تمام می¬شود.

شیوۀ بازی در ایران

• مرحلۀ اول: در مرحلۀ اول بازی، بازیکن هر پنج سنگ را در مشت خود گرفته و روی زمین می‌ریزد. سپس یکی از آنها را انتخاب کرده و به بالا پرتاب می‌کند. در فاصلۀ پایین آمدن آن سنگ، با همان دستی که پرتاب کرده، یکی از سنگ‌های روی زمین را برمی‌دارد و سنگ پرتاب شده را می‌گیرد. این کار را تکرار می‌کند تا تمامی سنگ‌ها را جمع کند.
• مرحلۀ دوم: مرحلۀ دوم بسیار شبیه به مرحلۀ اول است با این تفاوت که بازیکن یک سنگ را به هوا پرتاب کرده و در فاصلۀ پایین آمدن آن سنگ، سنگ‌های روی زمین را دوتا دوتا جمع می‌کند.
• مرحلۀ سوم: در این مرحله، بازیکن سعی می‌کند یکی از سنگ‌ها را در یک پرتاب و سه سنگ دیگر را در پرتاب دیگر بردارد.
• مرحلۀ چهارم: در مرحلۀ چهارم بازیکن یکی از سنگ‌ها را پرتاب کرده و در فاصلۀ پایین آمدن آن، بقیه را روی زمین می‌گذارد و سنگ پرتاب شده را می‌گیرد. پس از پرتاب کردن یک سنگ، در فاصلۀ پایین آمدن آن، چهار سنگ را جمع می‌کند.
• مرحلۀ پنجم، قرتک: یک سنگ را به هوا می‌اندازد، در حالی‌که چهار سنگ دیگر را در مشت دارد انگشت سبابه را به زمین می‌کشد، بعد سنگ را در هوا می‌گیرد.
• مرحلۀ ششم: بازیکن سنگ‌ها را پخش کرده و یکی را بالا می‌اندازد. در فاصلۀ بازگشت، یکی از سنگ‌های روی زمین را برداشته و سنگ را در هوا می‌گیرد و با یک پرتاب دیگر، سنگی را که از روی زمین برداشته با یکی از سنگ‌ها عوض می‌کند و به‌همین روش، مرحله را با تعویض تمامی سنگ‌ها به پایان می‌رساند.
• مرحلۀ هفتم، بشکن: این مرحله شبیه به مرحلۀ اول است. بازیکن باید طوری سنگی را که پرتاب کرده بگیرد که بلافاصله با سنگ موجود در مشت خود، برخورد کرده و صدا بدهد. او باید تک‌تک سنگ‌ها را به‌همین روش جمع کند.
• مرحلۀ هشتم، نشکن: برعکس مرحلۀ قبل است. بازیکن باید طوری سنگی را که پرتاب کرده بگیرد که با سنگ موجود در مشت او، برخورد نکند. تک تک سنگ‌ها را باید همین‌گونه جمع کند.
• مرحلۀ نهم: در این مرحله، بازیکن بعد از ریختن سنگ‌ها روی زمین، دست چپ را در یک طرف آن‌ها به‌شکل عمودی بر زمین می‌گذارد و دیواری درست می‌کند. با دست راست یکی را بعد از برداشتن به‌طرف بالا انداخته و دو‌باره می‌گیرد و در این فاصله باید یکی از سنگ‌ها را برداشته و آن سوی دیوار بگذارد و این حرکت را برای تمامی سنگ‌ها اجرا ‌کند.
• مرحلۀ دهم: در این مرحله، بازیکن سنگ‌ها را یک‌جا به‌طرف بالا انداخته و در فاصلۀ بازگشت آنها، با دو کف دست، سنگ‌ها را می‌گیرد. دوباره آن‌ها را در همان حالت با دو دست به‌طرف بالا انداخته و در این فاصله دست‌ها را وارونه به‌هم می‌چسباند و آنها را با پشت دست‌های خود گرفته و سپس سنگ‌ها را به بالا پرتاب می‌کند و با کف دو دست می‌گیرد.
• مرحلۀ یازدهم، پل: در این مرحله بازیکن باید با انگشت شست و انگشت میانی روی زمین پل بسازد و انگشت‌های دیگر را بالا نگه دارد. سپس سنگ‌ها را با دست دیگر روی زمین بریزد. سپس او باید یکی از سنگ‌ها را بالا انداخته و با سه ضربه سایر سنگ‌ها را از زیر پل رد کند. در این مرحله یکی از حریفان سنگ‌هایی را که اول و آخر از پل رد شوند و سنگ پرتاب‌شونده را انتخاب می‌کند.

تنبیه

در پایان بازی در ایران دو بازیکن روبه‌روی هم می‌نشینند؛ بازنده کف دست خود را به زمین می‌چسباند و نفر برنده سنگ‌ها را یکی یکی با اسامی تنبیه مانند: «نوازش و برداشتن عسل از کندو» پشت دست او می‌چسباند، سپس باید با یک حرکت همۀ سنگ‌ها را به‌سوی بالا بیندازد و با کف دست بگیرد، اگر توانست همه را بگیرد تنبیه نمی‌شود اما اگر سنگی روی زمین بیفتد به‌تعداد سنگ‌های افتاده برای او جریمه تعیین می‌کنند. نحوۀ تنبیه را کسی که برنده شده تعیین می‌کند.

انتقال نوبت (رَون)

اگر در هر مرحله‌ای از بازی، بازیکن اشتباه کند، یا سنگ به زمین بیفتد، بازی به نفر بعد منتقل می‌شود. همچنین در افغانستان اگر سگ تکان بخورد بازی منتقل می¬شود. با اتمام صحیح یک مرحله از بازی نیز نوبت به نفر بعدی می‌رسد.

منابع

• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
• «معرفی بازی ایرانی: یک قول دوقول، تابناک جوان«، تاریخ بارگذاری: 25 اردیبهشت 1401ش.
• «یک قل دو قل؛ سخت و سنگی اما دوست داشتنی»، وب‌سایت سیو طب، تاریخ بارگذاری: 14 آذر 1400ش.