سنگ هفت‌قلم
سنگ هفت‌قلم؛ از شاهکارهای سنگ‌تراشی دورۀ تیموری در شهر هرات.
سنگ هفت‌قلم، از آثار تاریخی و شاهکارهای هنر سنگ‌تراشی دوران تیموریان است که اکنون در جوار مزار خواجه عبدالله انصاری در شهر هرات قرار دارد.
نام‌گذاری
دربارۀ نام‌گذاری این اثر به «سنگ هفت‌قلم» چند دلیل ذکر شده است:
- در گذشته‌ها معمول بود تا عروس را با هفت رنگ و هفت قلم آرایش کنند از این‌رو سنگ هفت‌قلم همچون عروسی است که با هفت قلم تراشیده شده است.[۱]
- اجرای کار تراشکاری و حکاکی آن در هفت طبقه صورت گرفته و دارای هفت سطح بوده است.[۲]
- هفت‌قلم به مراحل هفت‌گانۀ ساخت این اثر اشاره دارد؛ یعنی مرحلۀ کندن سنگ از کوه، مسطّح ساختن آن به‌شکل یک مکعب، شکل دادن آن شبیه یک صندق صیقل داده‌شده، تنظیم و ترتیب اجرای ساخت آن، تقسیم‌نمودن آن با اشکال هندسی، طرح گلبرگ‌ها، ترسیم نقوش و تراش‌دادن گلبرگ‌ها و بالاخره حک خطوط اسلامی (ریحان، ثلث، محقق، رقعه، تعلیق، نسخ و نستعلیق) بر روی سنگ.[۳]
تاریخچه
در زمان حکومت تیموریان هرات، «سلطان‌حسین بایقرا» (842 - 911ق) به هنرمندان زمان خود دستور داد تا برای سنگ قبر وی، چنین سنگی را بسازند. اما وقتی فرزند جوان سلطان به‌نام «سلطان غریب‌میرزا» وفات کرد، این سنگ به‌دستور سلطان‌حسین بر سر مرقد فرزند او قرار داده شد. ساخت این سنگ ۷ سال طول کشیده و تاریخ حکاکی آن سال ۹۰۲ق یا ۹۰۷ق[۴] ثبت شده است. اکنون این سنگ در سمت شمالی مرقد خواجه عبدالله انصاری شهر هرات قرار دارد. [۵]
سازندگان
این اثر با طراحی کمال‌الدین بهزاد و استاد شمس‌الدین حکّاک، تراشکاری شده است. عده‌ا‌ی نیز معتقدند هنرمندان مشهور دیگری چون استاد میرک نقاش و استاد زین‌الدین معمار نیز در ساخت این سنگ نقش داشته‌اند.[۶]
چگونگی ساخت
استاد شمس‌الدین سنگ‌تراش این سنگ را از کوه کَند و آن را مسطّح ساخت و بعد از صیقل و پردازش آن را به‌شکل مستطیل درآورد و بعد گلبرگ‌ها و نقاشی‌های زیبایی را بر روی سنگ حک کرد. [۷]
ارزش و اهمیت
نقش‌های زیبای روی این سنگ آن را به یک اثر هنری منحصر به‌فرد تبدیل کرده و به‌همین دلیل یک شاهکار سحرآمیز هنری در جهان شناخته می‌شود.[۸] سال‌ها قبل هیئت باستان‌شناسی یونسکو با مطالعۀ دقیق نقوش روی سنگ توسط ذره‌بین‌های بسیار حساس و قوی دریافتند که گلبرگ‌های قسمت بالای سنگ با گلبرگ‌های قسمت پایینی آن کاملاً مطابقت دارند و هیچ‌گونه تفاوتی در آنها وجود ندارد.[۹] باستان‌شناسان بسیاری در گذشته قصد خرید این سنگ تاریخی را به قیمت‌های گزاف از افغانستان داشتند که این کشور حاضر نشد آن را به کسی بفروشد.[۱۰]
وضعیت کنونی
با گذشت زمان هیچ‌گونه آسیبی به این سنگ نرسیده است.[۱۱] در سال‌های اخیر «بنیاد فرهنگی آغاخان» به مرمت و توسعه اتاق‌های اطراف آرامگاه خواجه عبدالله اقدام کرد و یک اتاق را نیز به‌منظور گذاشتن سنگ هفت‌قلم اختصاص داد.[۱۲] همچنین صندوق شیشه‌ای توسط فضل‌الحق خالقیار والی هرات برای محافظت از سنگ ساخته شد. در سال ۱۳۹۰ش با تلاش‌های ولی شاه‌بهره رئیس میراث فرهنگی هرات و حمایت مالی عبدالواحد مخلص، کتابخانه و مرکز پژوهشی هفت‌قلم در جوار سنگ هفت‌قلم تاسیس شد.[۱۳]
درخواست ثبت در یونسکو
دو بار مقامات افغانستانی خواستار ثبت این اثر هنری در فهرست میراث‌های تاریخی سازمان یونسکو شده‌اند. بار اول ولی شاه‌بهره رئیس میراث فرهنگی هرات، در سال 1383ش پیشنهاد داد تا این اثر به‌عنوان هشتمین عجایب هنری جهان در میراث فرهنگی جهان ثبت شود.[۱۴] بار دوم در سال ۱۴۰۱ش نعیم‌الحق حقانی، رئیس اطلاعات و فرهنگ هرات خواست تا این سنگ تاریخی در لیست میراث‌های تاریخی سازمان یونسکو ثبت شود.[۱۵]
پانویس
- ↑ شاه‌بهره، هرات نگین خراسان، ۱۳۹۱ش، ص۸۸.
- ↑ محمدی، «سنگ هفت‌قلم»، وب‌سایت سیستم‌معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ شاه‌بهره، هرات نگین خراسان، ۱۳۹۱ش، ص۸۸.
- ↑ صدیقی، «آبدات تاریخی گازرگاه شریف شهکاری از هنر معماری عصر تیموریان هرات»، ۱۳۹۵ش، ص ۶۳.
- ↑ محمدی، «سنگ هفت‌قلم»، وب‌سایت سیستم‌معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ «سنگ هفت‌قلم شاهکار حکاکی جهان در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ محمدی، «سنگ هفت‌قلم»، وب‌سایت سیستم‌معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ عبدالله، «سنگ هفت‌قلم، یک شاهکار سحرآمیز هنری جهان»، وب‌سایت ماریا دارو.
- ↑ شاه‌بهره، هرات نگین خراسان، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.
- ↑ «سنگ هفت‌قلم شاهکار حکاکی جهان در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ شاه‌بهره، هرات نگین خراسان، ۱۳۹۱ش، ص۹۰.
- ↑ صدیقی، «آبدات تاریخی گازرگاه شریف شهکاری از هنر معماری عصر تیموریان هرات»، ۱۳۹۵ش، ص۶۳.
- ↑ شاه‌بهره، هرات نگین خراسان، ۱۳۹۱ش، ص۹۰.
- ↑ صدیقی، «آبدات تاریخی گازرگاه شریف شهکاری از هنر معماری عصر تیموریان هرات»، ۱۳۹۵ش، ص ۶۳-۶۴.
- ↑ «سنگ هفت‌قلم هرات در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شود»، خبرگزاری صدای افغان.
منابع
- «سنگ هفت‌قلم شاهکار حکاکی جهان در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردين ۱۳۹۵ش.
- «سنگ هفت‌قلم‌هرات در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شود»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ دلو ۱۴۰۱ش.
- شاه‌بهره، ولی، هرات نگین خراسان، هرات، مجلۀ ندای تعلیم، چ۲، ۱۳۹۱ش.
- صدیقی، نجیب، «آبدات تاریخی گازرگاه شریف شهکاری از هنر معماری عصر تیموریان هرات»، در مجلۀ باستان‌شناسی افغانستان، دور سوم، شمارۀ شانزدهم، جوزای ۱۳۹۵ش.
- عبدالله، حسین، «سنگ هفت‌قلم، یک شاهکار سحرآمیز هنری جهان»، وب‌سایت ماریا دارو، تاریخ درج مطلب: ۷ مارس ۲۰۲۱م.
- محمدی، احمد، «سنگ هفت‌قلم»، وب‌سایت سیستم‌معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۵ قوس ۱۳۹۶ش.