سواد رسانه
سواد رسانه؛ مجموعه مهارت‌های اکتسابی برای حضور فعال و هوشیارانه در رسانه.
سواد رسانه، از مهارت‌های مهم زندگی در عصر کنونی است. امروزه در عصر گسترش و نفوذ رسانهها، توانایی کنشگری، مقابلۀ استدلالی و تفکر انتقادی در حوزۀ رسانه و کاربری آن ضرورت یافته است تا از برخورد انفعالی در برابر رسانه و باورپذیری بی‌چون‌و‌چرای پیام‌های آن پرهیز شود.
مفهوم‌شناسی
سواد رسانه به کسب مهارت‌ها و توانمندی لازم در تحلیل و سنجش اطلاعات موجود در فضای رسانه، آگاهی از اهداف رسانهها، شناخت مقصود از تولید انواع پیام در رسانهها، ابزارها و فنون مختلف رسانهای گفته می‌شود که شخص را از حالت انفعالی در برابر رسانه خارج کرده و به‌سوی کنش متقابل، تحلیل استدلالی و تفکر نقادانه هدایت می‌کند تا به‌موجب آن از رسانه به‌صورت مؤثر و ایمن استفاده کند.[۱]
تاریخچه
در پی گسترش و نفوذ رسانهها در جهان تا نیمۀ قرن بیستم میلادی، وضعیت تولید اطلاعات در جهان به گونه‌ای پیش رفت که آشکارا کشورهای اندکی در دهۀ 1960م، جریان تولید اطلاعات را به دست گرفته بودند و سایر جوامع، فقط مصرف‌کنندۀ این اطلاعات بودند؛ این ناترازی موجب توجه ویژۀ سازمان‌های جهانی مانند یونسکو به آموزش رسانهای شد. در اواسط دهۀ 1970م به‌منظور مقابله با ناترازی اطلاعاتی بین کشورها، موضوع سواد رسانهای در آمریکای لاتین، اسپانیا و ایتالیا مطرح شد. در سال 1982م سازمان یونسکو بیانیه‌ای با موضوع قدرت رسانه و لزوم آموزش سواد رسانه صادر کرد.[۲] در ایران نیز از اواسط دهۀ 1380ش ضرورت سواد رسانه در بین اقشار مختلف جامعه از سوی نخبه‌گان و دانشگاهیان مطرح شد و از آن پس، همایش‌هایی با این موضوع برگزار و کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری در این باره نگاشته شد.[۳]
اهمیت سواد رسانه
بنابر نظر کارشناسان، سواد رسانهای در ردیف مهارت‌های زندگی قرن 21 میلادی قرار دارد.[۴] معمولاً اغلب افراد هنگام مواجهه با پیام در رسانهها، بدون چون‌وچرا محتوای دریافتی را حمل بر صحت می‌کنند و از این طریق جهان‌بینی، ارزش‌‌ها و باورهای القاکنندۀ رسانه را می‌پذیرند که در برخی مواقع عاقبت خوشی ندارد. سواد رسانه این نوع مواجهه را اصلاح کرده و نگاه منتقدانه را در برخورد با این فضا حاکم می‌کند. سواد رسانه کمک می‌کند که خانواده‌ها و فرزندان در فضای برساختیِ انواع رسانه‌های داخلی و خارجی، گرفتار نشوند و مجهز و ایمن باشند.[۵]
اهداف سواد رسانه
هدف عملی سواد رسانه، پرورش مخاطبانی است که برنامه‌های باکیفیت را دنبال کنند و تفکر نقادانه را در محیط، محتوا و فرم رسانه شکوفا سازند. سواد رسانه به مخاطبان می‌آموزد که محتوای ارائه شده توسط رسانهها، می‌تواند از جنبه‌های مختلفی واقعیت را انتشار دهد یا به تحریف آن بپردازد و یا موضوعی را بی‌اهمیت جلوه دهد.[۶] از اهداف دیگر سواد رسانه برای دانش‌آموزان توانمندسازی آنان جهت تولید محصولات رسانهای است.[۷]
اصول سواد رسانه
سواد رسانه بر پایه برخی اصول طراحی شده که مورد اتفاق تعلیم‌دهندگان آن است. از جملۀ این اصول عبارت است از:
- رسانهها وقایع را به‌شکل گزینشی به نمایش می‌گذارند که همان مورد گزینشی را هم قبل از عرضه، ویرایش، مونتاژ، طراحی و بازنمایی می‌کنند. با کمک سواد رسانه می‌توان واقعیت اصلی را از بازسازی شده تفکیک کرد.
- رسانه با اهداف تجاری به تولید محتوا میپردازد و معمولاً برای جذب بیشتر مخاطبان، آنچه را که نیاز مخاطب است در اختیار او قرار می‌دهد.
- پیام رسانهها نتایج سیاسی و اجتماعی را دربر دارد.
- رسانهها برای انتقال پیام از ترفندهای زیباشناختی بهره می‌برند که با کمک سواد رسانه نه‌تنها به محتوای پیام بلکه به ظاهر و شکل آن نیز توجه می‌شود.[۸]
- محصولات رسانهای به‌نوعی طراحی می‌شوند که مخاطب گمان کند حقیقت مطلق را بدون القا و هر نوع داوری انعکاس می‌دهد.
- رسانه می‌تواند به ثبات یک جریان، گروه، طبقه و قدرت حاکم کمک کند؛ در حالی‌که لزوماً عدالت‌جو نباشد.[۹]
- با استفاده از شیوه‌های مختلف مانند زاویۀ دوربین، جلوه‌های ویژه، ترفندهای نورپردازی و موسیقی می‌توان تأثیرگذاری عاطفی پیام‌های رسانهای را افزایش داد.[۱۰]
رویکردها در استفاده از رسانه
برخی از کارشناسان بر این باورند که فضای رسانه، فضایی مشتمل بر آزمون و خطا است و نیازی به نظارت والدین بر محتوای دریافتی فرزندان از این فضا نیست. برخی دیگر معتقد به ایجاد محدودیت در میزان دسترسی کودکان به محصولات رسانهای هستند. رویکرد سوم، ایمن‌سازی و توانمند کردن خانواده‌ها و فرزندان در نحوۀ استفاده از رسانه است که برای دستیابی به این امر، کسب مهارت‌های سواد رسانهای مهم دانسته شده است.[۱۱]
لایه‌های سواد رسانهای
لایه اول؛ در لایۀ ابتدایی فرد با برنامه‌ریزی مشخصی به استفاده از رسانه‌های تعیین شده میپردازد و مدت زمان استفاده را مدیریت می‌کند.
لایۀ دوم؛ در این سطح مخاطب به‌صورت عمیق‌تری به ابعاد شناختی و نامشهود پیام میپردازد و تحلیل می‌کند که چه کسی از پیام دریافت شده سود می‌برد و چه کسی متضرر می‌شود.
لایۀ سوم؛ در این لایه فرد مهارت‌های لازم در زمینۀ تماشای انتقادی رسانهها را دریافت می‌کند و به تجزیه و تحلیل و پرسش میپردازد و به بخش‌های ناگفته و حذف‌شدۀ پیام آگاهی می‌یابد. هرچه لایه‌ها افزایش یابد، میزان سواد رسانهای مخاطبان نیز افزایش می‌یابد.[۱۲]
پرسش‌های سواد رسانه
- فرستنده و گردآورندۀ پیام کیست؟
- هدف و انگیزه از ارسال پیام چیست؟
- از چه قالب و چهارچوبی برای جذب مخاطب استفاده شده است؟
- مخاطب و گیرندۀ این پیام چه کسانی هستند؟
- محتوای این پیام القاکنندۀ چه سبک زندگی است یا چه ارزش‌هایی را حذف کرده است؟[۱۳]
مهارت‌های سواد رسانه
ارزیابی؛ توان تبدیل پیام به چند جزء بامعنا.
ارزشیابی؛ سنجش وضعیت و کیفیت پیام در مقایسه با برخی معیارها.
گروه‌بندی؛ تعیین شباهت‌ها و تفاوت‌های عناصر با یکدیگر.
استقرا؛ تعمیم ویژگی خاص یک مجموعه به کل مجموعه.
قیاس؛ استفاده از مجموعه قوانین برای توصیف جزئیات.
ترکیب؛ کنار هم قرار دادن اجزاء عناصر برای رسیدن به یک کل.
تلخیص؛ خلاصه‌سازی و بیان نکات کوتاه، دقیق و روشن پیام.[۱۴]
کارکرد سواد رسانه
ارتقای هویت فردی و ملی و پیشگیری از جدایی نسل‌ها؛
تربیت نسل جدید بر اساس تفکر خلاقانه و انتقادی همراه با شناخت و انتخاب درست؛
کارآمدسازی مخاطبان در برابر رسانهها و جلوگیری از انفعال در القاهای رسانهای؛
استفاده به‌جا از بستر رسانه برای سرگرمی، فرهنگ‌سازی، انتقال فرهنگی و یادگیری؛
افزایش اطلاعات عموم مردم پیرامون کارکردها، دستورالعمل‌ها و شیوه‌های عملیاتی رسانهها؛[۱۵]
نحوۀ رمزگشایی از انواع پیام‌ها با شناخت اهداف پنهان موجود در آنها؛
توانایی قضاوت درست دربارۀ دیده‌ها، شنیده‌ها و رخ‌دادهای پیرامونی؛
نشان دادن اطلاعات اضافی و بدون کاربرد در اثر دریافت پیام‌های پی‌درپی؛
رویارویی با رسانه‌های بزرگ که قصد سلطۀ فرهنگی و سیاسی دارند.[۱۶]
آموزش سواد رسانه
در ایران با تشکیل شورای عالی فضای مجازی در سال 1390ش به دستور آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران،[۱۷] موضوع ارتقای فرهنگ کاربری و آموزش سواد رسانهای از وظایف شورای عالی فضای مجازی تعریف شده است[۱۸] و از سال 1395ش سواد رسانه در قالب کتاب دو واحدی «تفکر و سواد رسانهای» برای پایۀ دهم در مدارس تدریس می‌شود.[۱۹] در سند تحول بنیادین آموزشوپرورش نیز به موضوع استفاده از رسانه و اهمیت سواد رسانهای در قالب ایمن‌سازی فضا و نه ایجاد محدودیت، پرداخته شده است. [۲۰] انجمن سواد رسانهای نیز در زمینۀ آموزش سواد رسانهای فعالیت دارد و به انتشار کتاب‌های الکترونیکی رایگان در این حوزه میپردازد. [۲۱] در بحث سواد رسانه به آموزش کارکرد اقتصادی، ساخت سازمانی، آموزش تأثیر روان‌شناختی، پیام‌های اجتماعی، زبان رسانهها، اهداف و راهبردهای برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌ها پرداخته می‌شود. [۲۲]
دلایل فراگیری سواد رسانه
با توجه به گسترش وسایل ارتباط جمعی و انفجار اطلاعات در عصر حاضر، برای جلوگیری از انفعال در مقابل اطلاعات، توانایی تفکر نقادانه، به‌دست‌آوردن آگاهی و هوشیاری تنها از راه سواد رسانهای ممکن است.[۲۳]
آموزش سواد رسانهای به کودکان
مخاطبان اصلی رسانهها کودکان و نوجوانان هستند که توانایی چندانی در انتخاب، تحلیل و گزینش اطلاعات ندارند و آموزش سواد رسانه در میان کودکان و نوجوانان اهمیت و ضرورت بیشتری دارد.[۲۴] با ایجاد روحیۀ پرسشگری در کودک و ارزش نهادن به سؤال‌های او می‌توان کودک را به تفکر واداشت. در راستای ایجاد تفکر انتقادی در باب رسانه، پس از تماشای فیلم یا قصه‌گویی، می‌توان از کودک سؤالاتی پرسید که پاسخ یگانه و منحصربه‌فردی نداشته باشد تا با آسودگی کامل طرح و ایدۀ خود را مطرح کند و به دنبال بیان پاسخی که مد نظر پرسشگر است، نباشد؛ برای حل این مورد می‌توان پیش از پرسیدن سؤال، نظر شخصی خود را بیان کرد تا کودک به دنبال پاسخ‌های دیگری باشد. با تمرینات بیشتر قدرت فکر کودک تقویت می‌شود و در مواجهه با هر پیام رسانهای به این صورت عمل می‌کند و اهداف پیام را کشف می‌کند.[۲۵]
فعالیت عملی برای آموزش سواد رسانه به کودکان
تشویق و کمک به کودک برای داستان‌سازی و ایفای نقش آنها، بیان روابط میان اعضای داستان و نوع شخصیت و ویژگی هر یک؛ ساخت معمای صدا با ضبط صداهای مختلف و تشخیص آن توسط کودک؛ دیدن فیلم یا انیمیشن به‌همراه کودک و پرسش سؤال از سکانس‌های فیلم، شخصیت جذاب فیلم از نظر کودک با بیان دلیل، تغییر آخر داستان فیلم توسط کودک به نحوی که دلخواه او باشد، پرسش از اشتباه‌های رخ داده توسط شخصیت‌های فیلم از نظر کودک و بیان علت آن.[۲۶]
پیامدهای بی‌توجهی به سواد رسانهای
در صورتی که اقشار مختلف مردم نسبت به سواد رسانهای بی‌توجه باشند، با توجه به افزایش رسانهها، در میان انبوهی از اطلاعات سرگردان می‌شوند و هویت فردی و ملی آنان تخریب می‌شود.[۲۷] همچنین سواد رسانهای پایین موجب می‌شود افراد به‌واسطۀ القائات رسانهای، انتخاب‌های نادرست و هیجانی داشته باشند که این موضوع پیامدهای خطرناکی برای جامعه و کشور دارد.[۲۸]
هفتۀ جهانی سواد رسانهای
هفته جهانی سواد رسانهای همه ساله از 24 تا 31 اکتبر (2 تا 9 آبان) برگزار می‌شود و در آن به بررسی پیشرفت‌های حوزه سواد رسانهای و ترویج آن پرداخته می‌شود.[۲۹]
پانویس
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص15-16.
- ↑ گروهی از نویسندگان، جنگ نرم، نفوذ و سواد رسانهای، 1395ش، ص60.
- ↑ «تاریخچۀ سواد رسانۀ جهان و ایران»، وب‌سایت پایگاه جامع سواد رسانه.
- ↑ بیات کمیتکی و یزدان‌پناه، «حق بر داشتن سواد رسانهای»، 1398ش، ص329.
- ↑ ارجمندی، «گفت‌وگو: سواد رسانهای»، 1384ش، ص5-6.
- ↑ ارجمندی، «گفت‌وگو: سواد رسانهای»، 1384ش، ص6.
- ↑ میزبانی، «جایگاه سواد رسانه در آموزشوپرورش»، 1399ش، ص182.
- ↑ گروهی از نویسندگان، جنگ نرم، نفوذ و سواد رسانهای، 1395ش، ص61-62.
- ↑ شکرخواه، «سواد رسانهای چیست؟»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ «سواد رسانهای چیست؟»، وب‌سایت گراف تیم.
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص12.
- ↑ شریفی و کریمی نامیوندی، «بررسی ابعاد آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی در نظام تعلیموتربیت رسمی و عمومی کشور»، 1397ش، ص120-121.
- ↑ «سواد رسانهای چیست و چه نقشی در زندگی ما دارد؟»، پایگاه خبری، علمی، روانشناسی و بهداشت روان.
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص32.
- ↑ حسینی، «سواد رسانهای راهبرد استحکام هویت فردی و ملی»، 1392ش، ص109-110.
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص22 و 25-26.
- ↑ بیات کمیتکی و یزدان‌پناه، «حق بر داشتن سواد رسانهای»، 1398ش، ص345.
- ↑ «حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی»، وب‌سایت مرکز ملی فضای مجازی.
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص13.
- ↑ میزبانی، «جایگاه سواد رسانه در آموزشوپرورش»، 1399ش، ص182.
- ↑ «آشنایی با پنج کتاب پراستقبال دربارۀ سواد رسانهای»، خبرگزاری مهر.
- ↑ ارجمندی، «گفت‌وگو: سواد رسانهای»، 1384ش، ص5.
- ↑ گروهی از نویسندگان، جنگ نرم، نفوذ و سواد رسانهای، 1395ش، ص65-64.
- ↑ حسینی، «سواد رسانهای راهبرد استحکام هویت فردی و ملی»، 1392ش، ص119.
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص133-138
- ↑ نصیری و بختیاری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، 1399ش، ص144-145.
- ↑ حسینی، «سواد رسانهای راهبرد استحکام هویت فردی و ملی»، 1392ش، ص108.
- ↑ حبیبی، «سواد رسانهای چیست و چه اهمیتی دارد؟»، وب‌سایت رشدانا.
- ↑ «هفتۀ جهانی سواد رسانهای و اطلاعاتی 24 تا 31 اکتبر سال 2018»، وب‌سایت دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه.
منابع
- ارجمندی، غلام‌رضا، «گفت‌وگو: سواد رسانهای»، فصلنامۀ رشد آموزش علوم اجتماعی، شمارۀ 27، تابستان 1384ش.
- «آشنایی با پنج کتاب پراستقبال دربارۀ سواد رسانهای»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1398ش.
- بیات کمیتکی، مهناز و یزدان‌پناه، زین‌العابدین، «حق بر داشتن سواد رسانهای»، مجلۀ تحقیقات حقوقی، دورۀ 22، شمارۀ 86، 1398ش.
- حبیبی، راضیه، «سواد رسانهای چیست و چه اهمیتی دارد؟»، وب‌سایت رشدانا، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1402ش.
- حسینی، سید بشیر، «سواد رسانهای راهبرد استحکام هویت فردی و ملی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، شمارۀ 54، تابستان 1392ش.
- «حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی»، وب‌سایت مرکز ملی فضای مجازی، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1394ش.
- «تاریخچۀ سواد رسانۀ جهان و ایران»، وب‌سایت پایگاه جامع سواد رسانه، تاریخ بازدید: 19 مرداد 1402ش.
- «سواد رسانهای چیست و چه نقشی در زندگی ما دارد؟»، وب‌سایت پایگاه خبری، علمی، روانشناسی و بهداشت روان، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1402ش.
- «سواد رسانهای چیست؟»، وب‌سایت گراف تیم، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1402ش.
- شریفی، سید مهدی و کریمی نامیوندی، سجاد، «بررسی ابعاد آموزش سواد رسانهای و اطلاعاتی در نظام تعلیموتربیت رسمی و عمومی کشور»، دوفصلنامۀ دین و ارتباطات، 1397ش.
- شکرخواه، یونس، «سواد رسانهای چیست؟»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1388ش.
- گروهی از نویسندگان، جنگ نرم، نفوذ و سواد رسانهای، تهران، صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، 1395ش.
- میزبانی، فریده، «جایگاه سواد رسانه در آموزشوپرورش»، فصلنامۀ علوم خبری، شمارۀ 36، زمستان 1399ش.
- نصیری، بهاره و بختیاری، آمنه، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1399ش.
- «هفتۀ جهانی سواد رسانهای و اطلاعاتی 24 تا 31 اکتبر سال 2018»، وب‌سایت دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1397ش.