سوسن
سوسن؛ گلی خوش‌بو و رنگارنگ با مصارف درمانی و خوراکی.
سوسَن، گیاهی شناخته‌شده نزد ایرانیان است که با رنگ‌های مختلف، دارای کارکردهای درمانی و اساطیری است.
تاریخچه
از گیاه سوسن، در منابع تاریخی کهن سخن گفته‌اند؛ برای مثال، در بندهش، هر گلی را متعلق به اَمشاسپَندی[۱] دانسته‌اند که سوسن امشاسپند خرداد است.[۲] در متون پهلوی نیز سوسن را گلی با بوی دوستی معرفی کرده‌اند.[۳] همچنین، در برخی از متون سده‌های اسلامی به این گل اشاره شده است؛ برای مثال، در حدود العالم، از گلی همچون سوسن یاد شده که برگ‌هایی شبیه به گل سوسن و درونی شبیه به گل نرگس داشته و به «سوسن نرگس» معروف بوده است.[۴]
سوسن سفید (زنبق) از جمله گیاهان کهن و تزئینی است که در نقاط پراکنده‌ای در ایران کِشت می‌شده و از معروف‌ترین گل‌ها در باغ‌های ایرانی به شمار می‌رفته است. برخی، قدمت این گیاه در ایران را به 17 قرن پیش از میلاد نسبت داده‌اند.[۵] جهانگردانی همچون شاردن نیز در سفرنامه‌های خود، به سوسن‌های صحرایی در ایران و خواص آنها اشاره کرده‌اند.[۶]
انواع
گل سوسن یا سوسنه در ایران، دارای انواع مختلفی است؛ مانند سوسن سفید (آزاد)، سوسن کبود (اَزرَق)، سوسن زرد (خَطایی/ ختایی) و سوسن آسمان‌گونی به رنگ‌های سفید، زرد و کبود.[۷] در برخی از منابع نیز از سوسن سفید و سوسن آزاد با نامهای رازقی و زنبق یاد شده است.[۸] امروزه، انواع مختلفی از این گل در جهان وجود دارند؛ مانند گل «سوسن چلچراغ»، گل «سوسن عنکبوتی»، گل «آسیاتک»، گل «لیلیوم» یا «سوسن اوینتال»، «ترومپت» یا «نیلوفر آبی»، «اورینپت» و «سوسن کانادایی».[۹]
ویژگی‌ها
گل سوسن، از جمله گل‌های بزرگ و معطر است که از طریق پیاز رشد کرده و گیاهی چندساله محسوب می‌شود. این گیلاه که از خانوادۀ سوسنیان یا زنبقیان است، گل‌هایی با شش گلبرگ داشته که ظاهری شیپوری‌شکل دارند. این گل‌ها، روی ساقه‌ای بلند به‌همراه برگ‌هایی نیزه‌مانند قرار گرفته‌اند. گل سوسن، رنگ‌های مختلفی دارد؛ مانند صورتی، زرد، قرمز (کبود)، نارنجی و سفید. این گیاه، به نور علاقۀ زیادی داشته و بومی مناطق معتدل نیم‌کرۀ شمالی زمین است.[۱۰]
کارکردها
از مهم‌ترین کاربردهای گل سوسن در گذشته استفاده از آن، به‌منظور ترساندن و رماندن حشرات و حیوانات بوده است؛ برای مثال، در برخی از منابع تاریخی آمده که زَغَن و شیر از سوسن واهمه دارند.[۱۱] برخی از مردم معتقد بودند که سوزاندن بیخ سوسن و دود کردن آن، منجر به گریختن تمامی حشرات و رماندن مار می‌شود.[۱۲]
طبیبان در طب سنتی، اجزای مختلف این گل را دارای خواص درمانی متفاوتی می‌دانستند؛ برای مثال، رازی، ریشۀ این گیاه را برای روان‌کردن خون قاعدگی در زنان، درمان سرفه، ذات‌الریه، دفع و درمان چرک سینه، صرع، تشنج، رفع اضطراب و درمان سستی عضلات توصیه می‌کرده است.[۱۳] ابومنصور موفق هروی نیز سوسن را دارای طبعی گرم و خشک معرفی کرده که نوع کوهی آن نسبت به سایر انواع آن قوی‌تر بوده و برای رفع ورم و درمان جراحت مفید بوده است. او، روغن گرفته شده از این گیاه را نیز برای درمان وزوز و درد گوش مفید می‌داند.[۱۴]
در طب مردمی نیز سوسن را دارای خواصی از جمله مُدر بودن، خلط‌آوری، نرم‌کنندگی پوست، رفع التهاب و بریدگی و نیز درمان سرماخوردگی می‌دانند.[۱۵]
امروزه نیز برای گل سوسن خواصی درمانی معرفی کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به ضدعفونی‌کنندگی زخم، رفع کک‌ومَک، تصفیۀ خون، رفع سردردهای شدید، ضد اسپاسم، درمان سرماخوردگی، درمان سنگ کلیه، رفع درد مثانه، تقویت‌کنندگی معده، رفع ورم سینه، رفع زردی صورت، درمان سوزاک و درمان میخچه اشاره کرد.[۱۶]
برخی از انواع گیاه سوسن، مانند سوسن کوهی، کاربرد غذایی دارند. در گذشته، نانی به‌نام «تاتوان» در روزهای قحطی پخته می‌شد که به‌معنای همان سوسن کوهی است. مردم در کردستان نیز از گیاهی به‌نام «گه‌وله» که نوعی سوسن کوهی است خوراکی به‌نام «بورانی گیاه بهاری» تهیه می‌کردند.[۱۷] هنوز هم در برخی از کشورهای جهان، برخی از گونه‌های سوسن، مصرف خوراکی دارد.
از دیگر موارد مصرفی این گیاه، استفاده از آن در صنعت عطرسازی است.[۱۸]
سوسن در ادبیات فارسی
این گیاه، در ادبیات فارسی نیز به کار رفته و به اشیائی همچون شمشیر، خنجر، گِزلِک و دشنه تشبیه شده است.[۱۹] ترکیباتی ادبی همچون سوسن‌بَر (بر و آغوش سپید و خوش‌بو) و سوسن‌زبان (زبان‌آور و شیرین‌زبان) نیز در ادبیات مرسوم هستند.[۲۰] نویسندگان بر این باورند که ویژگی بارز سوسن، زبان داشتن (به‌دلیل شباهت برگ‌های آن به زبانِ از دهان برآمده) و خاموشی در عین زبان داشتن است.[۲۱] سوسن، در لالایی‌های مادرانه نیز همواره حضور داشته است.[۲۲]
در برخی از اشعار فارسی، رنگ‌وروی معشوق را به سوسن تشبیه کرده و در برخی دیگر از اشعار نیز آن را آزاد نامیده‌اند؛ برای مثال، حافظ در شعر خود گفته است:[۲۳]
| از زبانِ سوسن آزاده‌ام آمد به گوش | کاندر این دیرِ کهن، کار سبک‌باران خوش است |
سعدی نیز در شعر خود به این گل اشاره کرده است:[۲۴]
| شیوۀ نرگس ببین، نزد بنفشه نشین | سوسن رعنا گزین، زرد شقایق بیار |
پروین اعتصامی، شاعر معاصر نیز از واژۀ سوسن در شعر خود استفاده کرده است:[۲۵]
| سترده شد فروغ روی نسرین | پریشان گشت چین زلف سوسن |
پانویس
- ↑ فرشته و ملک در دین زردشتیان، از صفات اهورامزدا.
- ↑ بندهش، ۱۳۶۹ش، ص88.
- ↑ متون پهلوی، ۱۳۷۱ش، ص78.
- ↑ حدودالعالم، ۱۳۶۲ش، ص130-131.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۵۲ش، ج3، ص175 ج4، ص631.
- ↑ Chardin, Voyages en Perse, 1711, V.II, P21;
Bishop, Journeys in Persia and Kurdistan, 1891, V.I, P290; بروگش، در سرزمین آفتاب، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۰. - ↑ متین، «سوسن»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ قهرمان، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۶ و ۱۵۲ و ۱۶۰ و ۱۶۴.
- ↑ یاوری، «همه چیز در مورد گل سوسن»، وب‌سایت نازبو.
- ↑ «آشنایی با روش نگهداری و گونه‌های مختلف گل سوسن»، وب‌سایت گُل‌سِتان.
- ↑ جمالی یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۷۷ و ۱۷۸.
- ↑ بیرجندی، معرفت فلاحت، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۳.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۷۵ق، ج21، ص13-22.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص186-187؛
بیرونی، الصیدنة، ۱۹۷۳م، ج2، ص239. - ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۵۲ش، ج3، ص178-179 و ج4، ص632.
- ↑ یاوری، «همه چیز در مورد گل سوسن»، وب‌سایت نازبو.
- ↑ انصافجویی، آشپزی کردستان، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۳.
- ↑ یاوری، «همه چیز در مورد گل سوسن»، وب‌سایت نازبو.
- ↑ آنندراج، محمدپادشاه، ۱۳۶۳ش.
- ↑ گرامی، ، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۳؛
شمیسا، فـرهنگ اشارات ادبیات فارسی، ۱۳۷۷ش، ج2، ص660-662. - ↑ گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۳.
- ↑ سرلک، آداب و رسوم و فرهنگ عامۀ ایل بختیاری چهارلنگ، ۱۳۸۵ش، ص۷۹.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شمارۀ 43، بیت 6، وب‌سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، ملحقات و مفردات، شمارۀ 14، وب‌سایت گنجور.
- ↑ اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 33، وب‌سایت گنجور.
منابع
- «آشنایی با روش نگهداری و گونه‌های مختلف گل سوسن»، وب‌سایت گُل‌سِتان، تاریخ بارگذاری: 21 مهر 1400ش.
- آنندراج، محمدپادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- انصافجویی، محمد و دیگران، آشپزی کردستان، سنندج، گوران، ۱۳۸۶ش.
- بروگش، هاینریش، در سرزمین آفتاب، ترجمۀ مجید جلیل‌وند، تهران، مرکز، ۱۳۷۴ش.
- بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بیرجندی، عبدالعلی، معرفت فلاحت، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۷ش.
- بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، کراچی، بی‌نا، ۱۹۷۳م.
- جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۶ش.
- حافظ، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- حدود العالم، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، کتابخانۀ طهوری، ۱۳۶۲ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، بی‌نا، ۱۳۷۵ق.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۲ش.
- سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عامۀ ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، طهوری، ۱۳۸۵ش.
- سعدی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- شمیسا، سیروس، فـرهنگ اشارات ادبیات فارسی، تهران، میترا، ۱۳۷۷ش.
- گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
- قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- متون پهلوی، گردآوری جاماسب- آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
- متین، پیمان، «سوسن»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- یاوری، ابوالفضل، «همه چیز در مورد گل سوسن»، وب‌سایت نازبو، تاریخ بارگذاری: 18 خرداد 1401ش.
- Bishop, I., Journeys in Persia and Kurdistan, London, 1891.
- Chardin, J., Voyages en Perse, Amsterdam, 1711.