سوگ عاطفی
سوگ عاطفی؛ واکنش شدید عاطفی شامل ناباوری، خشم و اندوه در برابر مرگ عزیزان یا از دست دادن امر مطلوب.
سوگ عاطفی، اگر به‌موقع درمان نشود، عوارض جبران‌ناپذیری به‌دنبال دارد. در فرهنگ اسلامی، مهارت‌های شناختی لازم برای حفظ تعادل روانی افرادی که با سوگ عاطفی مواجه هستند، ارائه شده است. در سبک زندگی دینی، مجموعه‌ای آموزه‌ها و انگاره‌های شناختی وجود دارد که بهره‌گیری از آن، به کاهش تنش‌های عاطفی و شناختی در فرد داغدیده می‌انجامد و آرامش را به او بازمی‌گرداند.
مفهوم‌شناسی
سوگ عاطفی به گونه‌ای از اختلال روانی گفته می‌شود که به‌دلیل مرگ یکی از عزیزان، معلولیت، قطع‌شدن ارتباط و یا از دست‌دادن موقعیت حاصل می‌شود.[۱] سوگ عاطفی با افسردگی و انزوا همراه است و در موارد خیلی شدید به خودکشی یا دیگرکشی نیز می‌انجامد.[۲]
مراحل سوگ عاطفی
بر اساس نظر روان‌پزشکان انسان در سوگ عاطفی، پنج مرحله را طی می‌کند:
1. انکار؛ در این مرحله فرد داغدیده فکر می‌کند که هیچ اتفاقی نیفتاده و مدتی طول می‌کشد تا فقدان عزیز خود را باور کند؛
2. خشم؛ این مرحله با پذیرش فقدان عزیز، خشم، عصبانیت، شکایت از خود، دیگران و حتی از نظام هستی همراه است؛
3. چانه‌زنی؛ دست‌زدن به هر کاری برای فرار از پیشامد به‌وجود آمده و بازگشت به موقعیت قبلی؛
4. غم؛ فروکش‌کردن هیجان‌ها و افسرده‌شدن. در این مرحله برخی حالت‌ها به فرد داغدیده دست می‌هد، به‌عنوان مثال بی‌حوصلگی، احساس پوچ‌بودن، بی‌معنا‌شدن زندگی و مشغولیت ذهنی فرد با خاطره‌های مثبت و منفی گذشته که با فرد از دست‌رفته داشته است؛
5. پذیرش؛ در این مرحله فرد با استفاده از اقدام‌های مناسب و یا استفاده از روش‌های درمانی پس از چند ماه یا یک سال به زندگی عادی برمی‌گردد.[۳]
عوامل سوگ عاطفی
برخی از عواملی که سبب ایجاد سوگ عاطفی می‌شوند عبارت‌اند از:
1. مرگ ناگهانی و خشن مانند مرگ در اثر تصادف، خودکشی یا قتل؛
2. مرگ کودک؛
3. داشتنِ رابطۀ نزدیک یا وابستگی با فرد فوت‌شده؛
4. انزوای اجتماعی به سبب از دست‌دادن سیستم حمایتی یا دوست؛
5. سابقۀ قبلی افسردگی؛
6. اضطراب جدایی؛
7. اختلال استرس پس از حادثه؛
8. تجربه‌های آسیب‌زا در کودکی مانند سوءاستفاده یا بی‌توجهی؛
9. مشکل مالی.[۴]
علائم سوگ عاطفی
علائم سوگ عاطفی به چهار قسم، تقسیم شده‌اند:
1. علائم عاطفی مانند غم، خشم، احساس کِرِخی، احساس گناه و اضطراب؛
2. علائم جسمی مانند احساس فشار در قفسۀ سینه، ضعفِ عضلانی، خالی‌بودن معده؛
3. علائم شناختی مانند ناباوری، توهم، احساس عزیز از دست رفته؛
4. علائم رفتاری مانند گریه، کناره‌گیری، حواس‌پرتی، فراموشی، اختلال در خواب و خوراک.[۵]
راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های سوگ عاطفی
برخی راهکارهای ارائه شده برای پیشگیری از آسیب‌های سوگ عاطفی در سبک زندگی اسلامی عبارت‌اند از:
1. عزاداری‌کردن؛
2. دورشدن از محیط‌های تنش‌زا؛
3. صحبت‌کردن با نزدیکان؛
4. کنترل افکار منفی؛
5. تجربه‌کردن لذت‌های کوچک؛
6. بازگشت به زندگی روزمره؛
7. شرکت در جلسات گروهی؛
8. کمک‌گرفتن از مشاور.[۶]
نقش خانواده
پژوهشگران، خانواده را از جمله مؤلفه‌های مؤثر در مدیریت سوگ عاطفی می‌دانند. بر اساس تحقیقات، افراد داغ‌دیده‌ای که از طرف خانواده مورد حمایت عاطفی قرار گرفته‌اند و با کسب همدلی به تخلیۀ هیجان‌ها پرداخته‌اند، در مقایسه با افرادی که از جانب خانواده حمایت نشده‌اند، بهتر و در زمان کمتری سوگ عاطفی را سپری کرده‌اند.[۷]
تفاوت سوگ عاطفی با افسردگی
اختلال سوگ عاطفی علاوه بر داشتن نقاط مشترکی مانند غم عمیق، گریه‌های پی در پی و افکار خودکشی با افسردگی، تفاوت‌هایی نیز با آن دارد. برخی از این تفاوت‌ها عبارت‌اند از:
1. در سوگ عاطفی عزت‌نفس از بین نمی‌رود، اما در افسردگی شخص دچار خودپندارۀ منفی و غلبۀ باورهای غلط، می‌شود.
2. در اختلال سوگ عاطفی، فرد به آن‌چه از دست رفته می‌اندیشد، اما در افسردگی فرد درگیر فکرهای منفی دربارۀ خود می‌شود.
3. در سوگ عاطفی، فرد با یادآوری خاطرات از دست‌رفته غمگین می‌شود، ولی در افسردگی فرد در طول روز و به‌صورت مداوم احساس غم می‌کند.[۸]
سوگ عاطفی در اسلام
برخلاف انگاره‌ای که مرگ را پایان زندگی انسان می‌داند، دین اسلام مرگ را از سنت‌های عمومی نظام آفرینش به‌شمار می‌آورد که همه آن را خواهند چشید.[۹] از این منظر، مرگ برای انسان پایان زندگی نیست، بلکه پلی است برای رسیدن به زندگی و سعادت ابدی.[۱۰] در سبک زندگی اسلامی، اندوه در فراق عزیزان نفی نمی‌شود، بلکه یک امر فطری به‌شمار می‌رود، همان‌طور که پیامبر اسلام در فراق فرزندش ابراهیم گریست.[۱۱] دین اسلام برای مدیریت سوگ عاطفی، به‌ویژه در افراد با سوگِ پیچیده، اصول و راهبردهای مقابله‌ای و چارچوب‌های درمانی جامعی، ارائه کرده است. شناخت‌های دینی و باورهای مذهبی، مناسک و آداب دینی و همچنین روابط دینی و تشکل‌های مذهبی، موجب سوق‌دادن فرد داغدیده به‌سوی هیجانات مثبت مانند آرامش و حس تسلط بر خود می‌شود.
رشد شخصیتی، از جمله مزیت‌های رویکردهای دینی برای فرد داغدیده است و تجربۀ سوگ، مرحلۀ مهمی از بلوغ و کمال انسان به‌شمار می‌رود. پژوهشگران معتقدند، اعتقاد به حقیقتی فراتر از انسان که به زندگی او معنا می‌دهد در کنار آمدن انسان با فقدان عزیزان، اثرگذار است. همچنین حمایت اجتماعی از طرف هم‌کیشان و برپایی آیین‌ها و مناسک گروهی برای تسلیِ داغ‌دیدگان و نیز الگوگیری از سیرۀ رفتاری اولیای الهی در برخورد با مصائب، بر گذراندن بهینۀ سوگ عاطفی اثرگذار است.[۱۲]
مهارت‌های حفظ تعادل روانی در سوگ عاطفی مراحل سوگ‌درمانی در سبک زندگی اسلامی بر پایۀ مفاهیم روان‌شناختی عبارت‌اند از:
1. مهارت‌های شناختی؛ قرآن در آیات متعددی به شناخت و فهمِ صحیحِ مالک هستی، جهان، انسان، بلاها و مصیب‌ها پرداخته است تا انسان، توان خود را در تحمل فقدان افزایش دهد. برخی از مهارت‌های شناختی برای مدیریت سوگ عاطفی در سبک زندگی اسلامی، بر اساس آیات قرآن عبارت‌اند از:
1.1. اعتقاد به قضا و قدر؛ واقع‌شدنِ همۀ حوادث و پدیده‌های جهان بر اساس اراده، قضا و قدر الهی است.[۱۳]
1.2. اعتقاد به آزمایش الهی؛ انسان با آگاهی و اعتقاد به آزمایش‌های الهی، هنگام بروز سختی‌ها به‌خصوص فقدان عزیزان، به خداوند سوءظن پیدا نمی‌کند و با یقین به وعده‌های الهی، تحمل دردها برای او آسان خواهد شد.[۱۴]
1.3. داشتن نگاه مثبت به زندگی؛ اگر انسان سختی‌های زندگی را لازمۀ اجتناب‌ناپذیر، وسیلۀ آزمایش، فراهم‌کنندۀ زمینۀ رشد و کمال، وسیلۀ رسیدن به پاداش الهی و برگشت به‌سوی خداوند بداند، در این صورت زندگی او معنای حقیقی پیدا می‌کند.[۱۵]
1.4. بینش صحیح به مرگ؛ اگر تصور انسان نسبت به مرگ و زندگی مطابق با واقعیت و سازگار با ماهیت دنیا باشد، سبب بی‌تابی در برابر فقدان نمی‌شود.[۱۶]
2. مهارت‌های اخلاقی مانند توکل به خدا، تسلیم به رضا و صبر؛
3. مهارت‌های رفتاری مانند دعا، ذکر، توسل، رفتن به اماکن مذهبی، گریه و صله ارحام.[۱۷]
پانویس
- ↑ «سوگ و فقدان سوگ چیست؟»، وب‌سایت روان طبیب.
- ↑ «سوگ عاطفی چیست»، وب‌سایت همدل مشاور.
- ↑ «اختلال سوگ: علائم، پیشگیری و درمان»، وب‌سایت پزشک خوب.
- ↑ «اختلال سوگ: علائم، پیشگیری و درمان»، وب‌سایت پزشک خوب.
- ↑ «سوگ: روش مشاوره برای حل مشکل سوگ یا فقدان، راهنمای کاربردی مشاورین»، وب‌سایت روان راهنما.
- ↑ «اختلال سوگ، علائم، پیشگیری و درمان»، وب‌سایت پزشک خوب.
- ↑ عظیم اغلویی اسکویی و دیگران، «زمینه‌های مؤثر در تجربه سوگ بعد از مرگ عضو خانواده: یک مطالعه پدیدارشناسانه»، 1400ش، ص110-114.
- ↑ «اختلال سوگ: علائم، پیشگیری و درمان»، وب‌سایت پزشک خوب.
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ 185.
- ↑ سورۀ انشقاق، آیۀ 7.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، 1413ق، ص482.
- ↑ شریفی و دیگران، «تأثیر «سوگ‌درمانی شناختی-رفتاری با رویکرد اسلامی» بر سلامت عمومی خانواده‌های داغدار» ،1392ش، ص115-117.
- ↑ فتاحی و کلانتر، «سوگ و داغ‌دیدگی در اسلام و روان‌شناسی»، بی‌تا، ص372.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، 1378ش، ص183.
- ↑ فتاحی و کلانتر، «سوگ و داغ‌دیدگی در اسلام و روان‌شناسی»، بی‌تا، ص372- 384.
- ↑ پسندیده، رضایت از زندگی، 1386ش، ص119.
- ↑ شریفی و دیگران، «تأثیر «سوگ‌درمانی شناختی-رفتاری با رویکرد اسلامی» بر «سلامت عمومی خانواده‌های داغدار»، 1392ش، ص122- 123.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، بیروت، دار الدعوه، 1413ق.
- «اختلال سوگ: علائم، پیشگیری و درمان»، وب‌سایت پزشک خوب، تاریخ بازدید: 11 بهمن 1402ش.
- پسندیده، عباس، رضایت از زندگی، قم، دارالحدیث، 1386ش.
- «سوگ و فقدان سوگ چیست؟»، وب‌سایت روان طبیب، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1402ش.
- «سوگ: روش مشاوره برای حل مشکل سوگ یا فقدان ، راهنمای کاربردی مشاورین»، وب‌سایت روان راهنما، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
- شریفی، مرضیه و دیگران، «تأثیر «سوگ‌درمانی شناختی-رفتاری با رویکرد اسلامی» بر سلامت عمومی خانواده‌های داغدار»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی مطالعات اسلامی-روان‌شناسی، شمارۀ 12، بهار و تابستان 1392ش.
- عظیم اغلویی اسکویی، پروین‌بانو و دیگران، «زمینه‌های مؤثر در تجربه سوگ بعد از مرگ عضو خانواده: یک مطالعه پدیدارشناسانه»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، شمارۀ 45، بهار 1400ش.
- فتاحی، راضیه و کلانتر، مهرداد، «سوگ و داغ‌دیدگی در اسلام و روان‌شناسی»، وب‌سایت مجمع عالی علوم انسانی، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1402ش.
- لطفی، مژگان، «سوگ عاطفی چیست؟ و چگونه سپری آن را کنیم؟»، وب‌سایت دکتر مژگان لطفی، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1400ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، 1378ش.
علی بیرانوند