سیاه‌دانه
سیاه‌دانه؛ نوعی گیاه خوراکی با خواص درمانی
سیاه‌دانه گیاهی از خانواده رانونکلوسه‌آ[۱] با برگ‌های بنفش و گل‌برگ‌های سفید یا شیری و دانه‌های سیاه‌رنگ است که بوی خاصی دارد.[۲] سیاه‌دانه از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیر گل می‌دهد.[۳] سیاه‌تخمه، شینیز، شونیز، حبة‌الخضراء، حبة‌السوداء، نانخواه، نانخه و ناخونه از نام‌های دیگر سیاه‌دانه است.[۴] در دماوند به سیاه‌دانه سیاه‌تخمک،[۵] در اصفهان سیاه‌سیرینج، در بختیاری قره‌ماش،[۶] در بیجار سیاسونیج[۷] و در آذربایجان قره چورک اوتی می‌گویند.[۸]
خواص سیاه‌دانه
سیاه‌دانه از نظر طبع، گرم و خشک است. سیاه‌دانه مقوی، ملین، مدر، ضد نفخ و بلغم، از بین برنده رطوبت و سردی بدن است.[۹] سیاه‌دانه برای درمان سرفه، آسم، احتقان بینی، سردرد، دندان‌درد، کر‌م‌های روده‌ای، التهاب و بیماری‌های گوارشی مفید است. روغن و عصاره سیاه‌دانه برای کاهش قند خون، چربی، فشار خون و صفرا مفید گزارش شده است.[۱۰] مخلوط سیاه‌دانه و عسل برای دفع سنگ کلیه و سنگ مثانه مفید است.[۱۱] داروهایی که در ترکیب آن‌ها سیاه‌دانه وجود دارد برای رفع لک‌های ناشی از آبله روی پوست استفاده می‌شوند.[۱۲] سیاه‌دانه از ترکیبات موجود در تریاق کثیرالاجزاء است که در درمان زهرهای کشنده کاربرد دارد.[۱۳]
سیاه‌دانه در فرهنگ ایرانیان
در برخی نواحی ایران، سیاه‌دانه از سین‌های سفره‌ی هفت‌سین است.[۱۴] در اورامان کردستان در سومین مرحله از مراسم «پیر شالیار» در سومین جمعه ماه بهمن، مردم از آرد گندم و مغز بادام، نان درست کرده و با سیاه‌دانه آن را تزیین می‌کنند. آن‌ها نان‌ها را بر سر مزار درگذشتگان برده و با ماست می‌خورند.[۱۵] آن‌ها بر سر سفره‌ی عقد، نان سنگک بزرگی قرار می‌دهند که با سیاه‌دانه روی آن مبارک‌باد نوشته شده است.[۱۶] مادران شیرازی برای سیسمونی دختران خود دارویی ترکیب شده از سیاه‌دانه و چند ماده‌ی دیگر برای تسهیل زایمان تهیه می‌کنند.[۱۷] ترکمن‌ها در عید قربان، عید فطر، جشن عروسی و ختنه‌سوران نوعی کلوچه به‌نام «کُلچَه» می‌پزند که در ترکیب آن از سیاه‌دانه استفاده شده است.[۱۸] مردم شاهرود عصر روز عرفه، با سیاه‌دانه و آرد گندم و زردچوبه، نان «زردو» پخته و خیرات می‌کنند.[۱۹] در استهبان فارس در ماه رمضان، کلوچه‌هایی به‌نام «مشتک» با تزیین سیاه‌دانه روی ساج می‌پزند.[۲۰]
سیاه‌دانه در غذا
سیاه‌دانه به دلیل داشتن طبع گرم و عطر دل‌پذیر در تهیه انواع شیرینی و غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیاه‌دانه به همراه زیره و کنجد، برای تزیین روی نان به کار می‌رود.[۲۱] سیاه‌دانه در انواع ترشی مانند هفت بیجار، ترشی هلو، ترشی بادام، ترشی انبه و ترشی بادمجان استفاده می‌شود.[۲۲] در کرمان در نان کرنو و کماچ،[۲۳] در اردکان در لتیرگ،[۲۴] در ایل سنگسری در نان پیازی، در بیجار برای تهیه مایه پنیر[۲۵] و در سمنان در نان پیازین فطیره از سیاه‌دانه استفاده می‌شود.
پانویس
- ↑ فلاح‌حسینی، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، ۱۳۸۹ش، ص۱.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سیاه‌دانه.
- ↑ پویان، اطلس گیاهان جنوب خراسان، ۱۳۶۹ش، ص۸۶؛ مهربان، گیاهان دارویی منطقه سیستان، ۱۳۹۰ش، ص۵۸؛ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۰۰.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه شونیز؛کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۴۲۷-۴۲۸؛ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۲.
- ↑ علم‌داری، فرهنگ عامیانه دماوند، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۳.
- ↑ سرلک، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۱.
- ↑ هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس، ۱۳۸۰ش، ص۶۸.
- ↑ ساعدی، خیاو یا مشکین‌شهر، ۱۳۴۱ش، ص۱۳۸.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۹۴؛ کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۹۰۵.
- ↑ فلاح‌حسینی، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، ۱۳۸۹ش، ص۱.
- ↑ ابن‌سینا، القانون، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۷۴۱.
- ↑ کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۹۰۵-۹۰۶؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹۹.
- ↑ ابن‌سینا، القانون، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۷۴۱؛ محمد عثمان، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، [بی‌تا]، ص۳۲؛ دنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، ۱۳۵۰ش، ص۱۳۲.
- ↑ رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۵۳؛ ابونیا عمران، نوروز باستانی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰.
- ↑ زارعی، سیمای میراث فرهنگی کردستان، ۱۳۸۱ش، ص۵۱-۵۲.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۷۶؛ کتیرایی، از خشت تا خشت، ۱۳۴۸ش، ص۱۴۱.
- ↑ همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۳۵.
- ↑ مرادی، «نان ترکمن: خوراک و باورهای عامیانه و فرهنگی ترکمن‌ها»، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۲.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۴۱۷.
- ↑ وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۷.
- ↑ ابن‌اخوه، معالم القربة، ۱۹۳۷م، ص۱۱۷.
- ↑ آشپزباشی، سفره اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص۶۱و۶۴-۶۵.
- ↑ گلاب‌زاده، زن کرمانی روشنای زندگی، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۹و۲۹۳.
- ↑ طباطبایی اردکانی، فرهنگ عامه اردکان، ۱۳۸۱ش، ص۳۹۸.
- ↑ هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۷-۱۶۸.
منابع
- آشپزباشی، علی‌اکبر، سفره اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- ابن‌اخوه، محمد، معالم القربه، به‌تحقیق روبن لوی، قاهره، [بی‌نا]، ۱۹۳۷م.
- ابن‌سینا، القانون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۸۷م.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیه عن حقائق الادویه، به‌تحقیق احمد بهمن‌یار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- ابونیا عمران، فرحناز، نوروز باستانی، ساری، شلفین، ۱۳۸۸ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایه المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
- پویان، محسن، اطلس گیاهان جنوب خراسان، مشهد، دانش، ۱۳۶۹ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفه المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
- دنیسری، محمد، نوادر التبادر لتحفه البهادر، به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- رضایی، جمال، بیرجندنامه، به‌تحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱ش.
- زارعی، محمدابراهیم، سیمای میراث فرهنگی کردستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
- ساعدی، غلام‌حسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۴۱ش.
- سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، طهوری، ۱۳۸۵ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مولف، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامه اردکان، یزد، شورای عمومی استان یزد، ۱۳۸۱ش.
- علم‌داری، مهدی، فرهنگ عامیانه دماوند، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.
- فلاح‌حسینی، حسن و دیگران، «مروری بر اثرات فارماکولوژیک دانه گیاه سیاه‌دانه»، فصل‌نامه گیاهان دارویی، س۱۰، شماره ۳۸، ۱۳۸۹ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنه بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۸ش.
- کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش.
- گلاب‌زاده، محمدعلی، زن کرمانی روشنای زندگی، کرمان، ولی، ۱۳۹۰ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی،تهران، [بی‌نا]، ۱۳۲۶ش.
- محمد عثمان، مجموعه طلسم اسکندر ذوالقرنین، [بی‌جا]، [بی‌نا]، [بی‌تا].
- مرادی، منصور، «نان ترکمن: خوراک و باورهای عامیانه و فرهنگی ترکمن‌ها»، خوراک و فرهنگ، به‌تحقیق علی‌رضا حسن‌زاده، تهران، ۱۳۸۷ش.
- مهربان، احمد، گیاهان دارویی منطقه سیستان، تهران، تفتان، ۱۳۹۰ش.
- وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش.
- هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس، بیجار، مولف، ۱۳۸۰ش.
- همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، [بی‌نا]، ۱۳۵۳ش.