شاخسی واخسی

شاخسی واخسی؛ مردمی‌ترین سبک عزاداری آذری‌زبان‌های ایران.

شاخسی واخسی یا شاه حسین گویان، نوعی مراسم مذهبی در ایام محرم است که به‌صورت گسترده در میان آذری‌زبان‌های ایران رواج دارد. این آیین مذهبی، از دهۀ آخر ماه ذی‌الحجه شروع می‌شود و تا دهمین روز از ماه محرم و مصادف با روز عاشورا ادامه دارد. در این مراسم که بیشتر در استان‌های آذربایجان، اردبیل و زنجان اجرایی می‌شود، مردم با چوب‌هایی که در دست دارند، حرکاتی هماهنگ انجام داده و عبارت شاخسی واخسی را تکرار می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

شاخسِی، کوتاه‌شدۀ واژۀ «شاه حسین» و واخسِی نیز کوتاه‌شدۀ واژۀ «وای حسین» است. آیین شاخسی واخسی، در اصل نوعی رژۀ نظامی بوده که در آن، عزاداران، چوب مخصوصی را در دست گرفته و از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند؛ زمانی‌که چوب به زمین نزدیک می‌شود عزاداران با صدای بلند ندای «شاخسی» سر داده و همچنین زمانی‌که چوب به سر آنها نزدیک می‌شود، ندای «واخسی» سر می‌دهند. عزاداران، همچنین، حین اجرای این آیین کهن، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می‌دهند که نشانۀ اتحاد و انسجام آنها است.

پیشینه

آیین عزاداری شاخسی واخسی، قدمت زیادی داشته و برخی «حاج حسین ناظم» را پایه‌گذار این آیین معرفی کرده‌اند. حاج حسین، در سفر به عراق و مشاهدۀ دستۀ عزاداری طویریج، به این آیین علاقه‌مند شده و آن را در آذربایجان و شهر تبریز اجرایی می‌کند. برخی دیگر، آیین شاخسی واخسی را که به‌عنوان یکی از عناصر هویتی شهر تبریز شناخته می‌شود، صورتی خاص از عزاداری سماع‌گونه همراه با شمشیر می‌دانند که حاصل پیوند مراسم آیینی عزاداری شیعی با مراسم آیینی صوفیانه است. غازیان قزلباش، در ایام عزاداری محرم، مراسمی به‌همین سبک‌و‌سیاق داشتند که در آن، با شور بسیار، کلمات «شاه حسین، وا حسین»، «حیدر حیدر» و «الله الله» را دم می‌گرفته‌اند. بسیاری شاه اسماعیل صفوی را بنیان‌گذار این سبک عزاداری می‌دانند که در زمان او تبریز، پایتخت ایران بوده است.

فلسفۀ شاخسی واخسی

برخی معتقدند که رژۀ شاخسی واخسی، رژه‌ای حماسی بوده که از اتفاقات شب عاشورا الهام گرفته است. در منابع مذهبی آمده است که در شب عاشورا، 72 نفر از یاران سیدالشهدا، برای دلگرمی دادن به حضرت زینب، خواهر امام حسین، از خیمه‌های خود بیرون آمده، شمشیرهای خود را به‌هم زده و یاحسین می‌گفتند تا آمادگی و جان بر کفی خود را به حضرت زینب نشان دهند. در همین راستا، مردم تبریز نیز به تأسی از یاران امام حسین، چوب بر دست گرفته و یاحسین گویان، آمادگی خود را برای یاری امام زمانِ خود اعلام می‌کنند. آنها، در دهۀ اول محرم، این رژه را انجام می‌دهند تا به ستمگرانِ زمان نشان دهند که جان بر کف بوده و آمادۀ مقابله با آنها هستند.

ویژگی‌ها

1. مراسم شاخسی واخسی، مراسمی منحصربه‌فرد است که در هیچ کجای دنیا به‌جز شهرها و روستاهای آذری‌زبان ایران برگزار نمی‌شود.
2. در عزاداری سنتی شاخسی واخسی، تمامی افراد از تمامی گروه‌های اجتماعی و رده‌های سنی شرکت کرده و شانه‌به‌شانۀ هم، در صف‌هایی طویل قرار گرفته و طول خیابان و محله را طی می‌کنند. حرکت آرام و طولی این دسته، با چراغ‌ها و فانوس‌هایی روشن همراه هستند.
3. یکی از اعضای هیئت، با استفاده از بلندگویی سیار، اشعاری مذهبی را خوانده و افراد دیگر با نوای شاه حسین، به آن پاسخ می‌گویند.
4. برخی از دسته‌ها، از طبل‌های بزرگ و کوچک، سنج و شیپور نیز استفاده کرده و ضرباهنگ آنها را با ریتم نوحه همراه می‌کنند.
5. برخی از این دستجات به‌منظور افزایش اُلفت بین تمامی شهروندان، مراسم خود را در محله‌های همسایه برگزار می‌کنند.
6. ادای نذر و احسان نیز در این دستجات مرسوم است. چای، شربت، نان روغنی، کیک و بیسکوییت، غذاهای آماده همچون شله‌زرد، ساندویچ و انواع خرما در این مراسم توزیع می‌شود. برخی افراد، برنامۀ سالیانۀ تعریف‌شده و حتی ثبت‌شده برای دادن نذری در روزهای خاصی از ماه محرم دارند.
7. در برخی مناطق آذربایجان، دو دسته روبروی یکدیگر قرار گرفته و سر دستۀ گروه اول با شروع مراسم، یاران امام حسین را نام برده و اعضای آن دسته، با صدای بلند فریاد شاخسی سر داده و بر سر و سینه می‌زنند. دستۀ روبرویی نیز که آرام بر زانوان خود ضربه می‌زنند در جواب، فریاد یاخسی سر می‌دهند.
8. در ابتدا، شورِ نهایی این آیین سنتی به قمه‌زنی ختم می‌شده که با گذر زمان و نکوهیده دانستن این اعمال در آیین عزاداری، چوب، جایگزین شمشیر و قمه شد. امروزه با حذف موارد غیرشرعی، این گونۀ عزاداری که نشان‌گر گستردگی فرهنگ عاشورایی هست، به جلوه‌گاهی برای شور و شعور حسینی تبدیل شده است.

اشعار

از مهم‌ترین نوحه‌هایی که در مراسم شاخسی واخسی خوانده می‌شود، شعری از شهریار است:

حسینه یئلر آغلار گویلر آغلار

بتول و مرتضی پیغمبر آغلار

الم آغلار، شر آغلار، لشکر آغلار

سو آغلار، قایتل آغلار، خنجر آغلار

که ترجمۀ فارسی آن به شرح زیر است:

زمین و آسمان در عزای حسین می‌گریند

بتول و مرتضی و پیغمبر می‌گریند

علم و شاه و لشکر گریه می‌کنند

آب و قاتل و شمشیر گریه می‌کنند

از اشعار مطرح دیگر در این هیئات می‌توان به شعر زیر اشاره کرد:

هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟

شیعه لرین حضرت عباسی وار

که ترجمۀ آن به شرح زیر است:

کدامین گروه چنین مولایی دارند؟

شیعیان مولایی همچون حضرت عباس دارند

به تازگی در برخی دستجات عزاداری شاخسی واخسی، اشعار فارسی نیز خوانده می‌شوند:

باز دوباره ذکر یاحسین

باز روی لب‌ها شهادتین

باز بهشت بین‌الحرمین

یا حسین یا حسین

منابع

• «تاریخچۀ رژۀ عاشوایی شاه حسین گویان (شاخسی)»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 15 شهریور 1400ش.
• «تبریز شهر ام‌الهیات، شاخسی واخسی، نماد عرض ارادت آذربایجانی‌ها به امام حسین (ع)»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 9 مهر 1396ش.
• «حسینه یرلر آغلار- استاد شهریار»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1402ش.
• «سوگواری آذربایجانی‌ها در محضر دسته‌باشی‌ها»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 18 آذر 1394ش.
• «شاخسی واخسی (آیین)»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1402ش.
• «شاه اسماعیل بنیان‌گذار عزاداری شاخسی واخسی»، پایگاه خبری صاحب دیوان، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1401ش.
• «فلسفه رژه شاه حسین گویان تبریز (شاخسی)+ فیلم و تصویر»، خبرگزاری موج، تاریخ بارگذاری: 4 مرداد 1402ش.