شایعه

شايعه،اخبار غیر مستند در جهت تخریب افراد یا گمراهی جامعه.

شایعه، به خبر معروفی گفته می‌شود که صدق یا کذب آن معلوم نیست. شایعه در اصطلاح، گزاره يا موضوعی گمان‌آمیز است که منابع موثق و ملاک‌های اطمینان‌بخشی برای احراز صحت و سقم آن وجود نداشته و به‌صورت شفاهي از فردي به فرد ديگر انتقال می‌يابد. شایعه پدیده‌ای جمعی است که با ایجاد تنش در جامعه¬، می‌تواند به عنوان ابزار جنگ روانی، از سوی یک طبقه یا قشر خاص اجتماعی و یا دولت‌های متخاصم در جهت تغییر و تخریب ذهنیت عمومی نسبت به نظام سیاسی حاکم، استفاده شود. از منظر روان‌شناختی، شايعه‌پذيران دارای ويژگي‌هايي مانند؛ زودباوري، زودبرانگيختي، ايستايي شخصيت و عدم اعتماد به نفس هستند. شایعه معمولاً محصول علاقه جامعه به یک موضوع خاص است. و عواملي همچون؛ تنفر عمومی از حکومت، تحريف واقعيت‌ها، فرافکني، موجود نبودن شرایط و امکانات لازم برای تبادل اطلاعات و اخبار، شایعه را نزد افکار عمومی باورپذیر می‌سازد. شایعات گاهی در زمانِ اضطراب و به‌دلیل بحران داخلی، جنگ و قحطی، فضای ذهنی جامعه را برهم زده و فضای وحشت، ترس و ناامیدی را حاکم می‌سازند . ویژگی‌های سیاسی و اقتصادی جوامع نیز در رواج برخی شایعات نقش مهمی دارد؛ برای نمونه در کشورهایی که نیروها و موضوعات سیاسی و امنیتی فعال‌تر است، شایعات سیاسی متداول‌تر است.

شایعه در قرآن

در قرآن، اصطلاح «مُرْجِفُونَ» به‌معنای شایعه‌پراکنان آمده و عبارت است از دروغ‌پراکنی و انتشار اخبار باطلی که دل‌های مردم را می‌لرزاند و نگران‌شان می‌کند. خدواند در قرآن، شایعه‌سازان را مورد نکوهش و مذمت قرار داده و گسترش شایعات را يكي از اعمال نادرست منافقين برمي‌شمرد که اخبار مربوط به پيروزي يا شکست مسلمانان را، بدون تحقيق و ارجاع پخش مي‌کنند. در سوره حجرات نیز به این موضوع اشاره شده است که اگر شخص فاسقى خبرى براى شما آورد درباره آن تحقيق كنيد. بر مبنای آموزه‌های اسلام، مسلمان نباید شایعه را قبل از تحقیق کافی و کشف حقیقت آن، به دیگران اظهار کند.

پیشینه

شايعه‌سازی، سابقه طولانی در جامعه بشری دارد. در تاریخ ایران، شایعات پیرامون زندگی و مرگ پادشاهان و درباریان، رواج بسیاری داشته است؛ از شایعه مرگ اسکندر به هنگام زخمی‌شدن او در جنگ با مالیان گرفته؛ تا شایعه فوت ناصرالدین شاه قاجار به هنگام کسالت او. همچنین در نهضت مشروطه، شایعات فراوانی درباره شخصیت‌های اصلی نهضت، در جامعه ایرانی رواج یافت. در تاریخ صدر اسلام نیز به شایعه کشته‌شدن پیامبر خدا در جنگ احد، اشاره شده که باعث تضعیف سپاه مسلمانان گردید.

انواع و اهداف شایعه

شایعه در گذشته، به‌هنگام بحران‌های عمومی از قبیل جنگ، قحطی و حوادث طبیعی و بروز بیماری‌های واگیر رواج می‌یافت؛ اما در سده‌های اخیر، شایعه بیشتر به قلمرو مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گام نهاده و به‌طور مستقیم با امور روزمره و عینی در حیات اجتماعی پیوند خورده است. شایعه، گونه‌های متفاوتی دارد مانند شایعه‌های گذشته‌نگر؛ که اشاره ضمنی به حوادث گذشته دارد، شایعه‌های آینده نگر یا پیش گو؛ که از آینده خبر می‌دهد، شایعه‌هایی که برای مبارزه با گروه‌های خاص به‌طور همزمان یا در شرایط آشفتگی اجتماعی رواج می‌یابد، شایعه‌هایی که در نتیجه پرواز بی‌حد و حصر قوه تخیل است و شایعه‌هایی که شامل اخباری با موضوعاتی منطقی و واقعی است. پژوهش‌های گوناگون اجتماعی نشان می‌دهد که شایعه در هر زمان، متناسب با شرایط حرکت جامعه، شکل خاصی به خود می‌گیرد. در بعد فردی اهداف شایعه‌پراکنان عمدتاً مواردی از قبیل ایجاد (یا سلب) وجاهت اجتماعی، اطمینان‌آفرینی، حمایت عاطفی و فرافکنی است. در بعد اجتماعی نیز اهدافی نظیر ایجاد بدبینی نسبت به نظام و مسئولان یک جامعه، افزایش نگرانی و اضطراب در مردم، ترور شخصیت، ایجاد فضای ناسالم اجتماعی، و ایجاد تقابل و صف‌بندی میان قشرهای مختلف مردم را دنبال می‌کنند.

راه‌های مقابله با شایعه

بهترین راه مقابله با شایعه، پیشگیری و آگاه‌سازی مردم درباره خطرات و پیامدهاى شایعه است؛ اما اگر شایعه‌اى، فراگیر شد، کارشناسان، اقدامات ذیل را پیشنهاد کرده‌اند: شناسایى منابع و افراد شایعه‌ساز؛ بى‌اعتبار کردن منبع و کشف هویت آنان براى مردم؛ دادن اطلاعات صحیح به مردمى که تحت تأثیر شایعه قرار گرفته‌اند؛ پاسخ شایعه با شایعه؛ نادیده انگاشتن شایعات ضعیف و پاسخ غیر مستقیم به آن. از منظر برخی کارشناسان، امروزه براى کنترل بهینه شایعات در جامعه، هر کشوری نیازمند برپایی مراکز معتبری است که مطالعات شایعه را به‌صورت علمی و همراه با بررسی‌های آمارى و متناسب با اقتضائات بومی، مورد توجه قرار دهند.

منابع

• آلپرت، جی.دبلیو و پستمن، لئو؛ روان‌شناسی شایعه، ترجمه ساعد دبستانی، تهران، مرکز پژوهش و سنجش افکار، 1374ش.
• ابوالحسنی، علی، کالبد شکافی چند شایعه درباره شیخ فضل‌الله نوری، تهران، موسسه تاریخ معاصر ایران، 1391ش.
• افروز، غلامعلي، روان¬شناسي شايعه و روش¬هاي مقابله، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1375ش.
• پیرنیا، حسن، تاریخ ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
• تربتي، سروناز، تئوري توطئه، تهران، گفتمان، 1378ش.
• چراغی، زهره، شایعه و شایعه‌پردازی در عصر قاجار، دوفصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، شماره دوم، 1390ش.
• دادگران، سیدمحمد، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، تهران، مروارید، 1382ش.
• سادات، محمدعلی، ترور شخصیت، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1359ش.
• ستوده، هدایت‌اللّه، روان¬شناسی اجتماعی، تهران، آوای نور، 1374ش.
• عباس‌زاده، مسعود، «شایعه و نقش آن در نیروهای نظامی»، همایش روانشناختی در نیروهای انتظامی، 1378ش.
• عین‌السلطنة، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین‌السلطنة، به تحقیق و تصحیح مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1376ش.
• مکارم، حمید، «شایعه‏سازی و راه مقابله با آن»، ماهنامه مکتب اسلام، شماره 3، 1378ش.
• مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1374ش.
• یحیایی ایله‏ای، احمد، شایعه شاخص‌ترین بحران اجتماعی (شایعه، انواع شایعه و مدیریت شایعه)، نشریه روابط عمومی، شماره 51، 1386ش.