شب زفاف
شب زفاف؛ هم‌بستری عروس و داماد در شب عروسی.
شب زفاف، مرحله‌ای از فرایند ازدواج است که زن و شوهر به خانۀ خود می‌روند و به‌طور معمول، اولین رابطه جنسی بین زوجین در این شب برقرار می‌شود. شب زفاف در سبک زندگی اسلامی - ایرانی بسیار اهمیت دارد و با آداب و رسوم و تشریفات دینی، فرهنگی و محلی زیاد همراه است. در این شب که هستۀ مركزى یک خانواده تشکیل می‌شود اقوام و دوستان گرد هم جمع مى‌شوند و تشكيل خانوادۀ جديد را جشن مى‌گيرند.
مفهوم‌شناسی
واژه عربی زفاف، به‌معنی عروس را به خانۀ داماد بردن، همخوابگی‌کردن و دست به دست‌دادن آمده است.[۱] در اصطلاح شب زفاف یا شب حجله، شبی است که عروس و داماد به‌صورت معمول اولین رابطه جنسی خود را برگزار می‌کنند. این شب در حوزه‌های فرهنگی مختلف ایران، با آیین‌ها، آداب و رسوم سنتی، محلی و اجتماعی و دینی همراه است و نقش مهم در آیندۀ زندگی زن و شوهر دارد. [۲]
اهمیت و جایگاه
شب زفاف و اولین رابطۀ جنسی میان همسران در سبک زندگی اسلامی - ایرانی بسیار اهمیت دارد و در حوزه‌های مختلف فرهنگی ایران با آداب، رسوم و تشریفات دینی، فرهنگی و محلی زیاد مانند جشن، هدیه‌دادن، حجله‌آرایی، مهمانی، نیایش و آرزو و انتظارات فراوان همراه است. در کتاب‌های فقهی نیز در ابواب نکاح، یک باب را به آن اختصاص داده‌اند و پیش‌نیازهای دینی شب زفاف و اولین آمیزش جنسی همسران را بیان کرده‌اند. برای مثال میهمانی‌دادن به دوستان و خویشاوندان توصیه شده که موجب ایجاد شادی و نشاط می‌شود و از لحاظ روان‌شناختی تأثیر مهمی در روابط زناشویی خواهد گذاشت. با وضوبودن عروس و داماد در شب زفاف نیز تأکید شده زیرا بر اساس آموزه‌های دینی وضو نور است و باعث نورانیت قلب همسران می‌شود و کدورت‌ها را از بین برده و در ایجاد آرامش هنگام رابطۀ جنسی عروس و داماد کمک می‌کند.[۳] گرچه امروزه بسیاری از آداب و رسوم اجتماعی شب زفاف دگرگون یا کاسته شده، اما اهمیت بخش‌هایی از آن پابرجا است. برای مثال شب زفاف که شب آشکارشدن باکره‌بودن یا نبودن عروس است، هنوز هم اهمیت دارد و گاهی با گواهی پزشکی کشف می‌شود.[۴]
آداب و رسوم
1. انتخاب زمان و مکان مناسب
در ایران، مراسم زفاف که به‌طور معمول در آخرین شب جشن عروسی اجرا می‌شود، در ایامی مانند میلاد پیامبر اسلام یا یکی از ائمه و یا در اعیاد مذهبی و ملی صورت می‌گیرد. گاهی این جشن به شب جمعه موکول می‌شود. در روستاها در اواخر تابستان و بعد از جمع‌آوری خرمن، و در ایلات و عشایر نیز به‌سبب ییلاق و قشلاق، در بین راه و در جایی خوش‌آب‌وهوا جشن عروسی را برپا می‌کنند.[۵] در سراسر ایران، عروس و داماد را طی جشنی که در خانۀ عروس یا داماد به صورت مشترک یا جداگانه برگزار می‌شود، به خانۀ خود می‌فرستند. این جشن مقدمه‌ای است بر تشکیل زندگی مشترک و آغاز زندگی زناشویی که در آن، دختر و پسر محرم و همسر یکدیگر می‌شوند و از آن پس، آزادانه و بدون هیچ منع شرعی، با هم ارتباط جنسی برقرار می‌کنند. شب زفاف آخرین مرحلۀ جشن عروسی است.[۶]
2. حجله‌آرایی
در بسیاری از نقاط ایران، آراستن و آماده‌کردن حجلۀ عروس از مقدمات و آمادگی برای شب زفاف محسوب می‌شود و با رسوم خاصی همراه است. برای مثال در دورۀ قاجار، تهرانی‌ها اتاق بدون پنجره را که فقط یک در ورودی داشت، برای حجله‌خانه آماده می‌کردند. برخی از خانواده‌های اعیان و درباری دیوارهای حجله‌خانه را نقاشی می‌کردند و روی دیوار عکس شیرین و فرهاد را می‌کشیدند.[۷]
وظایف والدین عروس و داماد در شب زفاف
بعد از آماده شدن حجلۀ عروس، در برخی مناطق از جمله خراسان، مادر عروس پیش از حرکت عروس از خانه، در خلوت به او نکاتی را آموزش می‌دهد تا در حجله به آنها عمل کند.[۸] دست‌به‌دست دادن عروس و داماد، برداشتن تور از روی صورت عروس و اهدای هدیه‌ای به‌عنوان رونما یا پا‌انداز بر عهدۀ پدر داماد است. او همچنین قرآنی در دست راست و آینه‌ای در دست چپ می‌گیرد و آنها را به صورت عروس نزدیک می‌کند؛ عروس قرآن را می‌بوسد و به آینه نگاه می‌کند و صلوات می‌فرستد. پس از آن، پدر داماد و مردهای دیگر از حجله خارج می‌شوند و زنی شست پای عروس و داماد را در لگن می‌شوید. سپس عروس و داماد وضو می‌گیرند و دو رکعت نماز می‌خوانند. پس از نماز، همۀ زنها، حجله را ترک می‌کنند. عروس و داماد پیش از رفتن به رختخواب، مبلغی پول زیر تشک می‌گذارند تا روز بعد، هنگامی که کسی برای جمع‌کردن رختخواب به حجله می‌آید، آن را برای خودش بردارد. [۹]
نظارت بر آداب و رسوم شب زفاف
شب زفاف در بسیاری از حوزه‌های فرهنگی و مناطق مختلف ایران با آداب و دستورالعملهای ویژه همراه است و به‌طور معمول یک نفر خاص در این شب بر حسن اجرای این آداب نظارت می‌کند. در بسیاری از مناطق ایران زنی که به او «ینگه» می‌گویند همراه عروس به خانۀ داماد برای نظارت بر آداب شب زفاف می‌آید. در بیشتر مناطق، از جمله در سروستان و تالش، ینگه از زنان مسن، مجرب و شوهردار خانوادۀ عروس و گاه از بستگان داماد انتخاب می‌شود که رابطۀ خوبی نیز با عروس دارد. ینگه شب را در خانۀ داماد می‌ماند و فردای صبح زفاف، دستمال نشان را اول به زنان خانوادۀ داماد نشان می‌دهد و مژدگانی دریافت می‌کند؛ سپس به همراه شخصی دیگر، نزد مادر عروس می‌رود و با نشان‌دادن دستمال، باز هم مژدگانی می‌گیرد.[۱۰]
حجله‌رفتن عروس و داماد در شب زفاف
رفتن عروس به حجله در شهرهای مخلتف ایران آداب متفاوت دارد. برای مثال در شاهرود، خواهر داماد بعد از شستن شستِ پای عروس و داماد، آنها را روی تشک می‌نشاند.[۱۱] در شهر بابک کرمان، پسربچه‌ای سه یا چهارساله را به رسم سنت و به نیت اینکه بچۀ اول زوجین پسر شود، درون حجله روبه‌روی داماد می‌نشانند و آنگاه بستگان پس از کوبیدن سر عروس و داماد به هم، حجله را ترک می‌کنند.[۱۲] در گذشته، در تهران و برخی شهرهای کرمان، شست پای عروس و داماد را با گلاب می‌شستند؛ زیرا باور داشتند که با این عمل، قلب آنها نیز شست‌وشو می‌یابد و با مهربانی وارد زندگی مشترک می‌شوند. تهرانی‌ها این گلاب را به دیوار می‌پاشند تا مایۀ برکت خانه شود.[۱۳]
تقویت روحی و روانی عروس و داماد در شب زفاف
در گذشته، نزدیکان عروس به‌خصوص اگر کم‌سال بود، با بیان این جملات او را راهنمایی می‌کردند: «این هم مثل لقمه به دهان بردن و قورت‌دادن است، همه اول می‌ترسند، اما بعد خوششان می‌آیند» و بدین‌ترتیب مانع ترس عروس می‌شدند. آنها همچنین چگونگی برخورد با داماد و راه‌دادن به او و هدرندادن خون بکارت را می‌آموختند.[۱۴] در برخی از حوزه‌های فرهنگی ایران، بنابر سنت‌های رایج، عروس و داماد ۳ تا ۷ روز و در بعضی جاها، تا یک ماه برای آشنایی آن دو با خلق‌وخو و خصوصیات اخلاقی و رفتاری یکدیگر در حجله می‌ماندند. در پایان این مدت، طی جشنی درِ حجله را می‌گشودند و عروس و داماد به‌طور رسمی، زندگی مشترک خود را در خانۀ جدید آغاز می‌کردند.[۱۵]
اهمیت دوشیزگی (بکارت) در شب زفاف
در گذشته قواعد و مقررات مربوط به بکارت دختر در ایران بسیار محکم و از دست‌دادن بکارت برای زنان بی‌آبرویی جبران‌ناپذیری بود که عواقب متعددی مانند طردشدن از خانواده و اجتماع را در پی داشت. پدر و مادر دختران تا شب زفاف که صحت بکارت و درستی دختر برای همه آشکار می‌شد، در نگرانی به سر می‌بردند و پس از شب زفاف پدر و مادر احساس غرور و آبرومندی می‌کردند. تماس با دختر باکره یا عروس باکره در شب زفاف و خون حاصل از ازالۀ بکارت و اشیائی که با آن در تماس بوده‌اند، کارگشا و خوشبختی‌آور دانسته می‌شد. باورداشتن به خوش‌قدمی دختر باکره هنوز هم در ایران دیده می‌شود.هدایت، نیرنگستان، تهران، بی‌نام، 1311ش، ص112.
اهمیت ازالۀ بکارت در شب زفاف
شب زفاف که برای عروس شبی سرنوشت‌ساز است گاهی داماد را نیز با فشار روانی زیاد روبرو می‌کند و از انجام عملیات جنسی ناتوان می‌سازد. در خراسان، رسم بود اگر داماد نمی‌توانست از عروس ازالۀ بکارت کند، خانوادۀ او به انواع مختلف درصدد معالجه برمی‌آمدند؛ دعای مخصوصی بر کاغذی می‌نوشتند یا وی را به حمام می‌بردند و پس از غسل در حمام، دعا را به بازوی او می‌بستند. گاه نیز آش ابودردا می‌پختند و بین فقرا پخش می‌کردند تا داماد توان‌مندی خود را بازیابد؛ همچنین، لباس مادر عروس را بر تن عروس، و لباس پدر داماد را بر تن داماد می‌کردند، از ۷ چشمه آب برمی‌داشتند و بر سر عروس و داماد می‌ریختند، تخم «مرغ سیاه» را می‌پختند و زیر پای داماد له می‌کردند، سفیدۀ آن را به داماد و زرده‌اش را به عروس می‌دادند وآنها از نو وارد حجله می‌شدند.[۱۶]
آداب بعد از شب زفاف
در برخی روستاهای سمنان، با روشن‌کردن آتش بر بام خانۀ داماد یا خالی‌کردن تیر تفنگ، خبر پیروزی داماد به اهالی اعلام می‌شود. گاهی نیز در صبح زفاف، زنها بر بالای بام می‌روند و تنبک و دایره می‌زنند. این عمل را «پای تخت‌زدن» می‌گویند. در سمنان، پس از پایان زفاف، عروس و داماد را به حمام می‌برند و بعد از حمام و تطهیر، شام برای خوردن آنها می‌آورند.[۱۷]
شب زفاف در جامعۀ امروزی
آداب و رسوم فرهنگی و اجتماعی شب زفاف تحت تأثیر تغییرات اجتماعی، شهرنشینی، تغییر نهاد خانواده و ازدواج و نفوذ فرهنگ مدرن به‌ویژه در شهرها و کلان‌شهرها دگرگون شده، اما بخش‌هایی از آن با روش‌های دیگر اجرا می‌شود. برای مثال، حجله‌آرایی و تشریفات ورود عروس و داماد به حجله، با امکانات امروزی و تحت تأثیر مد و مدگرایی توسط شرکت‌های متخصص انجام می‌شود. همچنین اهمیت دوشیزگی دختران در جامعۀ امروزی مهم بوده گرچه بسیاری از آداب و رسوم و باورهای مربوط به ازالۀ پردۀ بکارت به‌دلیل ارتقاء سطح آگاهی و انتظارات مردم از بین رفته است. به‌دلیل اهمیت بکارت در جامعۀ امروزی، گاهی تست بکارت یا گواهی بکارت قبل از ازدواج گرفته می‌شود.[۱۸]
آداب شرعی شب زفاف
در شرع اسلامی به دلیل اهمیت شب زفاف، آداب و دستورالعملهای عبادی و بهداشتی ذیل آمده است:
1. وضوگرفتن قبل از همبستر شدن زن و شوهر در شب زفاف؛
2. خواندن دو رکعت نماز و بعد از آن دعا برای خوش‌بختی یکدیگر و دوام و ازدیاد عشق و محبت و نیز برای دارا شدن فرزند صالح؛
3. انتخاب شب جمعه برای شب زفاف؛
4- قبل از شروع بسم الله بگویند؛
5- بدون رو انداز، نزدیکی نکنند؛
6- طوری بخوابند که کف پا یا سر آنها به طرف قبله نباشد؛
7. جای آرام و خلوت و در شب انجام شود؛
8. پس از ورود به اتاق مخصوص (حجله) ابتدا خدا را برای این که آنها را به یکدیگر حلال کرد و اجازۀ آمیزش جنسی به آنها داده شکر کنند. سپس داماد پاهای عروس را با مقداری آب بشوید و آب آن را اطراف خانه و چند قطره هم اطراف اتاق بپاشد که موجب برکت می‌شود؛
9. هنگام همبسترشدن به عورت یک دیگر نگاه نکنند و با یکدیگر صحبت نکنند.
10. با شکم پر و مثانه پر نزدیکی نکنند؛
11. از نزدیکی‌کردن در شب‌های اول، وسط و آخر ماه قمری و نیز شب‌های ماه‌گرفتگی و طوفان‌های شدید پرهیز کنند؛
12. پس از نزدیکی به‌صورت فوری غسل کنند و با حالت جنابت نخوابند؛
13. اگر قبل از غسل تصمیم دارند دوباره نزدیکی کنند؛ خود را بشویند و وضو بگیرند؛
14. در زمان همبستر شدن هیچ کس حتی بچه کوچک مطلع نشود؛
15. عمل جنسی را وقتی انجام دهند که زن میل دارد.[۱۹]
شب زفاف در ادبیات فارسی
1. ادبیات کلاسیک
شب زفاف به‌دلیل اهمیت و جایگاه آن در فرهنگ و تاریخ اجتماعی ایران، در ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات کلاسیک بازتاب وسیع داشته است. نظامی گنجوی و امیرخسرو دهلوی در داستان «خسرو و شیرین» خود که معروف‌ترین داستان عاشقانه ایرانی محسوب می‌شود، شب زفاف عاشق و معشوق را در اشعار بلند سروده‌اند:
دو شه را در زفاف خسروانه**فراوان شرط‌ها شد در میانه[۲۰]
دو عاشق را فرار از دل برفتاد**نشاط کامرانی در سر افتاد
گرفته دست یکدیگر چو مستان**شدند از بزمگه سوی شبستان[۲۱]
2. ادبیات شفاهی
در ادبیات شفاهی، ترانه‌های بسیاری با گویش و لهجه‌های متفاوت دربارۀ شب زفاف وجود دارد که بازگوکنندۀ آرزوهای عروس و داماد و بیشتر زبان حال داماد است که پس از تحمل فراق و جدایی، به کامیابی رسیده است. در این ترانه‌ها، خانواده‌ها به‌خصوص خانوادۀ داماد شادمانی خود را بیان می‌کنند؛ ازجمله:
شیردوماد توی حجله، بوسه ورگل می‌زنه** کاسه‌چینی، توی طاقچه، بانگ بلبل می‌زنه
کی تو حجله، کی تو حجله، شیردوماد با زنش**کی بگرده دور حجله، مادر پیرزنش[۲۲]
اسب کاکام زین کنین، تا من ببندم چکمشه** شما برین عاروس بیارین، من ببندم حجلشه[۲۳]
3. ضرب‌المثل‌ها
مثل‌های فراوانی دربارۀ شب زفاف میان مردم ایران رایج است، از جمله: عروس که به ما رسید، شب کوتاه شد؛[۲۴] شب زفاف، عروس در خانه نماند و شب عزا میت بر روی زمین؛ شب زفاف کم از تخت (صبح) پادشاهی نیست، به شرط آنکه پسر را پدر کند داماد؛ شب شوهر (شب زفاف) و شب مرگ در خانه نمی‌توان خوابید؛ دختر پیر از حجلۀ شب زفاف واهمه‌ای ندارد.[۲۵]
شب زفاف در آثار پژوهشگران
دربارۀ شب زفاف و آداب و رسوم آن آثار پژوهشی زیادی در قالب مقاله و کتاب نوشته شده است. از جمله کتاب «آداب شب زفاف»، اثر «اکبر شعبانی»[۲۶] و کتاب «زفاف» نوشتۀ علی غضنفری.[۲۷]
شب زفاف از نظر پزشکان
از نظر پزشکان بهتر است در هفته‌های اول ازدواج برای آمیزش جنسی پافشاری نشود، مگر اینکه ابراز تمایل عروس وجود داشته باشد. به‌ویژه در شب اول ازدواج که هر دو خسته و پر استرس هستند اجباری به این کار نیست. همچنین توصیه می‌شود کسی پشت در اتاق عروس و داماد نرود.[۲۸]
پانویس
- ↑ نفیسی، فرهنگ نفیسی، ۱۳۴۳ش، ذیل واژۀ زفاف.
- ↑ میرمطهری، «زفاف»، وب‌سایت دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کج‌باف، «رفتارشناسی جنسی در اندیشه دینی»، 1384ش، ص140.
- ↑ «روایت‌هایی صریح درباره آزمایش بکارت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ازانی، زن در دوران شاهنشاهی ایران، ۱۳۵۰ش، ص۳۸۷- ۳۸۸.
- ↑ میرمطهری، «زفاف»، وب‌سایت دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کتیرایی، از خشت تا خشت، 1348ش، ص193-194.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص198.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص202-203.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ ش، ص۵۰۷.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۲۷۵.
- ↑ عزیزی، تاریخ و فرهنگ شهر بابک، ۱۳۸۳ش، ص339-340.
- ↑ مونس‌الدوله، خاطرات، ۱۳۸۰ش، ص50.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ج3، ص128-130.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ش، ص۵۰۹.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص174.
- ↑ احمدپناهی سمنانی، آداب و رسوم مردم سمنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۵۸.
- ↑ «روایت‌هایی صریح درباره آزمایش بکارت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ پاک‌نژاد، ازدواج مکتب انسان‌سازی، ۱۳۷۶ش، ص۷۳-۸۲.؛ «آداب شب زفاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ نظامی گنجوی، خمسه، بخش 42، وب‌سایت گنجور.
- ↑ دهلوی، امیرخسرو، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور.
- ↑ مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳.
- ↑ مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان ۱۳۸۱ش، ص۱۱2.
- ↑ مینی، فرهنگ عوام، تهران، علمی، ص405، بی‌تا.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ ش، ج1، ص124 و 949.
- ↑ «آداب شب زفاف»، وب‌سایت گیسوم.
- ↑ غضنفری، زفاف، 1387ش.
- ↑ «شب زفاف»، وب‌سایت مجلۀ پژشکان.
منابع
- قرآن کریم.
- «آداب شب زفاف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1392ش.
- «آداب شب زفاف»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1403ش.
- احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب و رسوم مردم سمنان، تهران، ۱۳۷۴ش.
- ازانی، ابوتراب، زن در دوران شاهنشاهی ایران، تهران، ۱۳۵۰ش.
- امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، تهران، علمی، بی‌تا.
- پاک‌نژاد، سیدرضا، ازدواج مکتب انسان‌سازی، قم، اخلاق، ۱۳۷۶ش.
- خلج، حسین، «آیین زناشویی در آینه‌ورزان»، مجلۀ هنرهای زیبای کشور، شمارۀ 2، ۱۳۴۱ش.
- دهلوی، امیرخسرو، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1403ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، ۱۳۸۸ش.
- «روایت‌هایی صریح درباره آزمایش بکارت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۴ دی ۱۴۰۰ش.
- «شب زفاف»، وب‌سایت مجلۀ پژشکان، تاریخ درج مطلب: 7 فوریۀ 2024م.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، بی‌نام، ۱۳۷۱ش.
- عزیزی، منصور، تاریخ و فرهنگ شهر بابک، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۳ش.
- غضنفری، علی، زفاف، قم، نیلوفرنامه، 1387ش.
- کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، ثالث، 1348ش.
- کج‌باف، محمدباقر، «رفتارشناسی جنسی در اندیشه دینی»، مجلۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 27، بهار 1384ش.
- مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۸۰ش.
- مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.
- میرمطهری، آمنه، «زفاف»، وب‌سایت دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1398ش.
- نظامی گنجوی، خمسه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1403ش.
- نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ نفیسی، تهران، شب‌گون، ۱۳۴۳ش.
- هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، بی‌نام، 1311ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، ۱۳۴۸ش.