شب یلدا در افغانستان

شب یلدا در افغانستان؛ بلند‌ترین شب سال و یکی از جشن‌های تاریخی- فرهنگیِ افغانستان. شب یلدا، چله یا شب دیجور، از کهن‌ترین جشن‌هایی است که در افغانستان برگزار می‌شود. این شب نمادی از تاب‌آوری روشنایی و غلبه بر تاریکی است که هر سال در انقلاب زمستانی برگزار شده و خانواده، دوستان و آشنایان را دور هم جمع می‌کند.

مفهوم‌شناسی

یلدا را برخی دارای ریشۀ عربی و برخی دیگر، دارای ریشۀ سریانی دانسته‌اند؛ اما همگی معنای آن را زایش معرفی کرده‌اند. در گویش آرامیِ مسیحیان نیز یلدا اشاره به میلاد مسیح دارد.

نام‌گذاری

شب یلدا که به آن شب چله نیز می‌گویند، با نام‌های دیگری همچون زایش مِهر (به‌معنای تولد خورشید)، شب چیله یا شب چهل (به چهل روز اول زمستان اطلاق می‌شود) نیز شناخته می‌شود. در افغانستان به این شب، شب دیجور نیز گفته می‌شود که به‌معنای شب تاریک و سیاه است.

تاریخچه

پاسداشت شب یلدا، بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته، دارای سابقه‌ای هفت‌هزار ساله است. ریشۀ شب یلدا را در بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی، آیین کهن «مهر» می‌دانند. مهر در زبان سانسکریت و اوستایی به‌معنای پیمان، پیوستگی و همبستگی دو یا چند نفر است و در زبان پارسی نیز به‌معنای آشتی، پیمان و دوستی است. بر همین اساس برخی، یلدا را جشن ظهور میترا می‌دانند که مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی مسیح قرار داده‌اند. در نیمۀ نخست قرن پنجم، اولین کاربردهای واژۀ یلدا در ادبیات فارسی مشهود است که توسط ابوریحان بیرونی به کار برده شد. در قرن پنجم و ششم هجری، به یلدا، به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال اشاره شده که بیشتر کاربردی ادبی داشته است؛ تا اینکه در قرن هفتم هجری معنای ثانوی یلدا (طولانی‌ترین شب سال) شایع شد و ارتباط آن با مسیح از میان رفت. یلدا در فرهنگ‌های فارسی نیز اشاره به‌همین معنای متأخر دارد. کاربرد یلدا در این دوره، در آثار ادبی عمومیت یافته و به‌تدریج این واژه جایگزین نام باستانی جشن آغاز زمستان فارسی‌زبانان شد. امروزه، شب یلدا یا چله به‌عنوان درازترین شب سال هجری شمسی، مصادف با 30 آذر، آخرین شب پائیز است. این شب، نمادی از مبارزۀ نور و ظلمت و زایش مهر (میترا) است. در شب یلدا اهریمن به خانه‌ها هجوم آورده و با روشن کردن آتش و شب‌زنده‌داری مردم، زشتی و پلیدی از خانه‌های آنها دور می‌شود.

پایداری یلدا در تاریخ افغانستان

برخی عوامل ماندگاری و دوام این شب در افغانستان به شرح ذیل است: 1. شب زایش مهر؛ 2. طولانی‌ترین شب سال (نشانی از پایان شبی شوم)؛ 3. پایان برداشت صیفی‌جات و استراحت کشاورزان؛ 4. اندیشۀ وحدت و اِقبال عمومی مردم؛ 5. آمیخته شدن این شب با آموزه‌های دینی همچون صله‌رحم و تلاوت قرآن.

آیین‌های شب یلدا

در این رویداد، هویت فرهنگی، طبیعت، مهمان‌نوازی، احترام به زنان، دوستی، تنوع فرهنگی و همزیستی مسالمت‌آمیز گرامی داشته می‌شود. دیدوبازدید خانوادگی، شب‌نشینی، تفأل و قصه‌خوانی از دیگر مزایایی است که این شب به‌همراه دارد.

1. شب‌نشینی و مهمانی: شب‌نشینی شب یلدا از مهم‌ترین رسوم در افغانستان است، این شب‌نشینی را می‌توان جشن گردهمایی خانواده‌ها دانست که خویشاوندان نزد بزرگ خاندان جمع می‌شوند. جشن، شادی و خوردن میوه، شیرینی و تنقلات از آیین‌های شب یلدا است. بزرگ خانواده در این شب دعا کرده و همه دست‌های خود را بالا برده و آمین می‌گویند.

2. شعر‌خوانی و قصه‌گویی: در این شب، کتاب شعر و قصه‌های حماسی و اساطیری به‌ویژه شاهنامه، خوانده می‌شود. در گذشته شاعران در این شب اشعار خود را در مجالس خوانده و این رسم تا حدودی باقی ‌مانده است، به‌طوری‌که خانۀ فرهنگ افغانستان در این شب مراسم ویژۀ شب یلدا را با قصه‌گویی و شعرخوانی گرامی می‌دارد. در کنار شاهنامه، خوانش حملۀ حیدری که مجموعۀ اشعاری در مدح امام علی است در مناطق مرکزی افغانستان مرسوم است. در گذشته که رادیو و تلویزیون چندان متداول نبود، رسم کتاب‌خوانی در این شب پررنگ‌تر بود. حافظ‌خوانی نیز در این شب، میان مردم افغانستان، همچون عید نوروز، رایج است.

3. شب‌چَره: در افغانستان در شب یلدا سفره‌ای انداخته می‌شود و خوراکی‌هایی که شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز است در آن گذاشته می‌شود. گاهی شمار این خوراکی‌ها از هفت بیشتر می‌شود؛ افزون بر این موارد شیرینی‌های سنّتی و غیر سنّتی نیز تهیه می‌شوند. انار، هندوانه و انگور از میوه‌های ویژۀ شب یلدا هستند. باور عامه بر این است که هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه داشته و این دو نمادی از گرمای مهر در شب سرد هستند. شب‌چَره همچنین دانه‌هایی همچون گندم، شاهدانه، برنجک، نخودچی و آجیلِ مشکل‌گشا، شامل تخمه‌های کدو، هندوانه، بادام، پسته، فندق و گردو را نیز شامل می‌شود. در کنار این‌ها میوه‌های خشک یا خشکبار همچون کشمش، انجیر و توت خشک، برگۀ زردآلو و سنجد قرار می‌گیرد. هندوانه به‌عنوان مهم‌ترین میوۀ این شب در بالای سبد میوه به نشانۀ چرخۀ زندگی قرار می‌گیرد. در کنار این خوراکی‌ها، آب به نشان پاکی و میوه‌های قرمز که نماد گرما هستند نیز گذاشته می‌شود. عقیده بر این است که خوردن میوه‌هایی همچون انار و هندوانه در این شب به‌نوعی ضامن سلامت انسان‌ها در طول سال است.

4. شب چله‌ای: از دیگر رسوم متداول این شب در افغانستان بردن هدیه برای نوعروسان است که هنوز زندگی مشترک خود را آغاز نکرده‌اند. شب چلهای شامل هدیه و انواع خوراکی و شیرینی است. به این هدیه شب یلدا در افغانستان خوانچه نیز گفته می‌شود. در افغانستان خانوادۀ داماد برای عروس خود، لباس‌های زمستانی تهیه کرده و آن را همراه با خوراکی‌هایی همچون زولبیا، ماهی، میوه‌های فصل و انواع غذاهای زمستانی به خانۀ پدر عروس می‌برند.

5. تفأل زدن: تفأل زدن به قرآن و حافظ از دیگر مراسم‌های این شب است، دلیل تاریخی تفأل این است که در دوران باستان این شب را نحس می‌دانستند و اعتقاد داشتند شبِ حملۀ سیاهی اهریمن به فرشتۀ روشنایی است و با ختم قرآن و تفأل به آن، سعی در خنثی کردن این پلیدی داشتند. یکی از سنت‌هایی که در قرون اخیر به رسوم شب یلدا اضافه ‌شده است خواندن اشعار حافظ و تفأل به دیوان حافظ است. هر یک از اعضای خانواده آرزویی کرده و دیوان حافظ را باز می‌کند و از بزرگ خانواده می‌خواهد با صدای بلند اشعار مربوطه را بخواند، اعتقاد بر این است آنچه در این شعر بیان‌ می‌شود تفسیر آرزو و چگونگی تحقق آن است.

یلدا در ادبیات فارسی

یلدا در ادبیات فارسی تأثیر بسیاری داشته است؛ برای مثال، عنصری بلخی در شعر خود گفته است:

چون حلقه ربایند بنیزه تو بنیزه

خال رخ زنگی بزدایی شب یلدا

سنایی غزنوی نیز در شعر خود به این شب اشاره کرده است:

به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی

که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا

علاوه بر آن، برخی از شاعران معاصر نیز به این شب و آداب آن اشاره داشته‌اند؛ برای مثال، سید اسماعیل بلخی شاعر ادبیات مقاومت افغانستان در شب آخر پائیز 1336ش در زندان دهمزنگ شعر مشهور «شب دیجور» را می‍‌سراید که در حدود 270 بیت است؛ بخشی از این شعر به شرح زیر است:

بس شگفت است به ما حالت زندان امشب		کنج تنهایی و سرمای زمستان امشب
جرم عشق وطن و حق طلبی یک ز هزار		می‌دهم شرح بر ملت افغان امشب

محمدکاظم کاظمی نیز دربارۀ شب یلدا سروده است:

یلدا حریف این‌همه سختی شود مگر

سیبی که می‌خورید درختی شود مگر

ثبت جهانی یلدا

یونسکو در هفدهمین جلسۀ کمیتۀ خود برای محافظت از میراث فرهنگی غیرملموس یلدا را به‌طور مشترک برای افغانستان و ایران ثبت کرد و این شب را نمودی از بهترین تجلی تنوع فرهنگی و خلاقیت دانسته به‌ویژه اینکه توسط طیف وسیعی از جوامع برگزار می‌شود.

منابع

• «آداب‌ورسوم شب یلدا در افغانستان+تاریخچه شب یلدا»، وب‌سایت تالاب، آخرین بازدید: 12 آذر 1401.
• انوری، مجتبی، «یلدا جشن تولد خورشید جشن زایش مهر جشن جهانی‌شدن»، گزارش، شماره 204، دی 1387ش.
• باقریان، نجمه، «گذری کوتاه بر آیین شب یلدا»، پیام زن، شماره 261، 1392ش.
• پارسی، تورج و سپنتا، شاهین، «جشن یلدا در فرهنگ ایران»، حافظ، شماره 57، 1387ش.
• تلیانی، بیژن، «پیش درآمد: یلدا تبارشناسی یک آیین (جشن زایش خورشید)»، رودکی، شماره 8، دی1385ش.
• جشن شب «یلدا» در افغانستان، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ بارگذاری: 30 آذر 1395.
• جم، پدرام، «یلدا»، جستارهای تاریخی، سال دهم، شماره اول، 1398ش.
• «خلاصه مکتوب ثبت میراث فرهنگی غیرملموس جمهوری اسلامی افغانستان»، وب‌سایت UNESCO، آخرین بازدید: 12 آذر 1401.
• «رسوم شب یلدا در افغانستان»، وب‌سایت آیدات، آخرین بازدید: 12 آذر 1401ش.
• شایسته رخ، الهه، «شب یلدا و حکایات اسطورهای زمستان»، فرهنگ مردم، شماره 39، 1390ش.
• شایسته‌رخ، الهه، «آیین‌های شب یلدا در فرهنگ مردم ایران»، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شماره 27، 1390ش.
• صنوبری، حسن، «از غزل‎های سرخ «شهید بلخی دوم»، شهرستان ادب»، تاریخ بارگذاری: 10 بهمن 1395.
• عناصری، جابر، «دی، ماه اهورامزدا و سرآغاز صولت سرمای زمستان- یلدا، شبانگاه انقلاب شتوی و نماد بلندای قامت شب»، چیستا، شماره 15، 1361ش.
• مجیدی خامنه، فریده، «کاربست نظریه‌های مبادله اجتماعی و کارکردگرایی ساختی و نقش مادران وبلاگ‌نویس در اجرای آیین شب یلدا در شبکه‌های اجتماعی»، نامه انسان‌شناسی، دوره 19، شماره 34، 1401ش.
• «یلدا حریف این‌همه سختی شود مگر!»، وب‌سایت موسسه فرهنگی اکو، تاریخ بارگذاری: 6 دی 1400.
• «یلدا یا شب «چله» در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ایرنا، تاریخ بارگذاری: 3 آذر 1400ش.
• «یلدا در ادبیات فارسی؛ از سده چهارم تا اشعار معاصر»، وب‌سایت بلاغ نیوز، تاریخ بارگذاری: 30 آذر 1395.
• "Iran eyes UNESCO status for Yalda celebration by 2022”, TEHRAN TIMES, upload date: 19 December 2020.
• "Shabe Yalda: The Longest Night of the Year”, نتکلّم, last visited: 5 December 2022.
• "Yalda night in Afghanistan”, bitlanders, upload date: 26 December 2012.
• "Yalda Night UNESCO’s new inscription for Iran, Afghanistan”, Aamaj News, upload date: 21 December 2019.
• "Yaldā/Chella", UNESCO, last visited: 5 December 2022.
• "Yalda”, Persian word a day, upload date: 21 December 2013.
• Qarizada, Masouda, “Shab-e-Yalda in Afghanista”, upload date: 21 December 2019