شهر ضحاک

شهر ضحاک؛ از شهرهای باستانی در ولایت بامیان افغانستان.

شهر ضحاک شهری باستانی با استحکامات نظامی در ولایت بامیان است که توسط چنگیزخان مغول در قرن هفتم هجری ویران شد.

موقعیت جغرافیایی

این شهر در هفده کیلومتری شمال‌شرق بامیان، در محل تلاقی سه گذرگاه بلخ، کابل و غزنی، بر فراز تپه‌ای با خاک‌های سرخ‌رنگ به ارتفاع ۱۵۰ متر قرار دارد. ابعاد اين شهر تاریخی یک‌ونیم کيلومتر طول در يک کيلومتر عرض است. این منطقه، توسط کوه‌ها از چهار طرف احاطه شده و فقط يک راه پياده‌رو دارد که پس از طی حدود نیم‌ساعت می‌‌توان به آن رسید.

نام‌گذاری

مردم محلی، بر این باورند که این شهر، پایتخت «ضحاک ماردوش» بوده و به‌همین دلیل آن را شهر ضحاک می‌خوانند. برخی دیگر نیز این شهر را «شهر سرخ» می‌خوانند؛ زیرا بر روی تپه‌ای سرخ‌رنگ بنا شده و صخره‌ها و دره‌های اطراف آن نیز به رنگ سرخ است.

تاریخچه

برخی معتقدند که این شهر را ضحاک بنا کرده و هزاران سال در آن، حکومت کرده است. برخی دیگر با انتساب ساخت این شهر به قبل از اسلام، به کوزه‌های یافت‌شده در این منطقه استناد کرده‌اند که متعلق به دورۀ ساسانی است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز با بررسی چهره‌های حک شده بر روی این کوزه‌ها، آنها را از اقوام ترک یا مغول معرفی کرده‌اند که پیش از اسلام در این منطقه زیست داشته‌اند. همچنین برخی سفرنامه‌ها، به فرمانروایی یک شاهزادۀ ترک در بامیان‌، در آن روزگار، اشاره کرده‌اند.

از مهم‌ترین حوادثی که بر این شهر گذشته، تخریب آن توسط صفاریان در قرن سوم هجری و چنگیزخان مغول در قرن هفتم هجری است؛ هرچند، برخی از مورخان معتقدند چنگیزخان این شهر را تخریب نکرده است. در سال‌های دهۀ هفتاد شمسی نیز از این شهر به‌دلیل موقعیت استراتژیک آن، به‌عنوان پایگاه نظامی استفاده می‌شده که همین امر باعث تخریب بیشتر آن شده است.

معماری خارجی شهر

موقعیت جغرافیایی شهر ضحاک نشان‌دهندۀ آن است که این شهر کاربرد نظامی داشته و از استحکامات قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده است. این شهر متشکل از سه بخش بوده: بخش اول معروف به «نریمان»، مربوط به سیستم دفاعی شهر می‌شده و شامل یک سلسله راهروها، برج و باروها و دیوارهای مستحکم بوده است. بخش دوم، قسمت سفلی شهر بوده که مردم عادی سکونت داشته‌اند و بخش سوم نیز بالاحصار یا ارگ شهر بوده که در نقطه‌ای بلندتر ساخته شده و محل سکونت حاکم بوده است. برج‌های دیده‌بانی این بنا به‌‌صورت تزیین یافته و فاقد راه ورودی بوده است. سربازان برای ورود به آنها از پلکان‌های چوبی سیّار استفاده کرده و سپس پلکان‌ها را با خودشان به داخل ارگ می‌برده‌اند. همچنین برج‌ها، دریچه‌هایی جهت تیراندازی داشته و به‌صورتی ساخته شدند که بر تمام مناطق پایین و اطراف، تسلط کامل داشته و نفوذ دشمن به شهر را بسیار مشکل می‌ساخته است. دیوارهای دفاعی شهر از دامنۀ کوه آغاز و به‌سمت قلۀ کوه امتداد داشته و هر چه بالاتر می‌رفته، قطر و ارتفاع آنها بیشتر و کمربند‌های امنیتی آن هم محکم‌تر می‌شده است. تنها راه ورودی شهر،‌ راه دشواری بوده که از بین چند برج نگهبانی و پیچ‌و‌خم‌های فراوان از میان دروازۀ تونل‌مانند و سنگی عبور می‌کرده است.

معماری داخلی شهر

معماری قلعه، شامل اتاق‌هایی با مهندسی دقیق و دالان‌هایی منظم بوده که به یکدیگر راه داشته‌اند. ارتفاع دیوارها حدود ۶ تا ۱۰ متر بودند که با سقف‌هایی گنبدی پوشانده شده‌اند. بعضی از اتاق‌ها دو طبقه داشتند که سقف‌ طبقۀ اول آن چوبی بوده است. دیوارهای اصلی شهر دو تا سه متر عرض دارند. مصالح به‌كار رفته شامل سنگ، خشتِ خام و گِل بوده است. خشت‌ها نیز خام و به‌صورت چهار‌گوش،‌ با اضلاع چهل در چهل سانتی‌متر بوده‌اند. بیشتر خشت‌های قلعه سفیدرنگ است که با خاک سرخ‌رنگ آن تپه هم‌خوانی ندارد. این تفاوت رنگ نشان می‌دهد خود آن خشت‌ها یا خاک ‌آنها از جای دیگر آورده شده‌اند. سطوح داخلی دیوارها نیز از جنس کاه‌گل است.

آب‌رسانی شهر

آب شهر از طریق تونلی در وسط شهر که به آب زیرزمینی راه داشته تأمین می‌شده است. این تونل به‌شکل پله‌های مارپیچ کنده شده و در نهایت به حوض آبی می‌رسیده که همواره پر آب بوده است. آب این حوض نیز از نقطۀ نامعلومی از طریق لوله‌های سفالی از آب رودخانۀ بامیان تأمین می‌شده است. کاربرد این تونل که در اصطلاح محلی به آن «آب دزدک» گفته می‌شود بیشتر در مواقع اضطراری مثل جنگ و محاصره شهر بوده است.

وضعیت کنونی

هم‌ اکنون از این شهر، جز یک تونل که تنها راه ورودی به شهر است، یک راه پلکانی، برج‌های آب‌ریخته، دیوارهای فروریخته و مغاره‌های تخریب شده چیزی باقی نمانده است. شهر ضحاک با وجود اینکه یکی از هشت بنای تاریخی ولایت بامیان است که به‌عنوان میراث فرهنگی جهان در سازمان یونسکو ثبت شده، اما بقایای آن نیز به‌دلیل حوادث طبیعی مثل برف و باران و نیز کاوشگری‌های خودسرانۀ قاچاقچیان آثار عتیقه، در معرض خطر تخریب بیشتر قرار گرفته‌اند.

ضحاک در منابع اسطوره‌ای و تاریخی

ضحاک یکی از شخصیت‌های منفی اسطوره‌ای است که در متون دینی و اساطیری و حتی تاریخی مورد توجه بوده است. در اَوِستا از او به‌نام «اژی‌دهاک» یاد شده است. در شاهنامه فردوسی نیز داستان او به‌تفصیل بیان شده است. طبق یکی از نقل‌های افسانه‌ای محلی، ضحاک برای حفظ خود در برابر دشمنان، دو مار را روی شانه‌های خود نگهداری می‌کرد. چون غذای روزانۀ مارها مغز سر انسان بود، مردم مجبور بودند هر روز یک نفر را برای تغذیۀ آنها آماده کنند. در این میان شخصی به‌نام کاوۀ آهنگر که از سرداران مورد اعتماد ضحاک بود و برای سپاهیان وی سلاح می‌ساخت، به بهانۀ غذا دادن به مارها به ضحاک نزدیک شده و با پتک خود بر سر او می‌کوبد و زندگی ضحاک و مارهای او را خاتمه می‌دهد.

منابع

• احمدی، سید حیدر، «شکوه غم‌انگیز شهر ضحاک/ نشانه‌های تاریخی شاهنامه در افغانستان در حال نابودی است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۲۰ تير ۱۳۹۹ش.
• اخلاقی، زینب، «شهر ضحاک، میراث فرهنگی جهان»، سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ انتشار: ۲۸ قوس ۱۱۳۹۸ش.
• پژواک، عتیق‌الله، غوریان، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، ۱۳۴5ش.
• پولادی، هزاره‌ها (تاریخ، فرهنگ، سیاست، اقتصاد)، ترجمه علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، ۱۳۸۱ش.
• خاوری، جواد، شگفتی‌های بامیان واقعیت و افسانه، تهران، عرفان، ۱۳۹۶ش.
• رجا، نوروز، «شهر ضحاک؛ حقیقتی که افسانه می‌شود»، وب‌سایت ستاگیدیا، تاریخ انتشار: ۳ جدی ۱۳۹۹ش.
• عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، هدی، ۱۳۹۰ش.
• عظیمی، محمدعظیم، جغرافیای ولایت بامیان، کابل، هدی، ۱۳۹۱ش.
• کهزاد، احمدعلی، افغانستان در پرتو تاریخ، کابل، مطبعه عمومی، ۱۳۴۶ش.
• کهزاد، احمدعلی، راهنمای بامیان، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، ۱۳۳۴ش.
• یزدانی، کاظم، بامیان سرزمین شگفتی‌ها، کابل، کتابفروشی مقصودی و انتشارات گلستان اندیشه، ۱۳۹۰ش.