صابون
صابون؛ ماده‌ا‌ی چرب و قلیایی جهت شستشو.
صابون ترکیبی از سود، پتاس، روغن نباتی یا ماده‌ی چرب دیگری است که برای شستشو استفاده می‌شود.[۱] به صابون برهوه نیز می‌گویند.[۲] برخی هرمس[۳] و برخی حضرت سلیمان را مخترع صابون می‌دانند.[۴]
شیوه‌ی تهیه صابون
در دوران صفویه، چربی گوسفند را با خاکستر رستنی‌ها ترکیب کرده و صابون تهیه می‌کردند. این صابون کیفیت بالایی نداشت، اما بسیار ارزان بود.[۵] در دوران قاجار، پیه را با خاکستر ریشه‌ای بیابانی، ترکیب کرده و صابون تهیه می‌کردند.[۶] عقیلی درباره‌ی صابون‌سازی نوشته است که قلیا با آهک آب ندیده، ساییده شده و سپس به اندازه ۵ برابر وزن آن‌ها، آب اضافه می‌شود. در یک طرف ظرف، راه‌آبی قرار داده شده و آن را می‌پوشانند. زمانی که محتویات ظرف ته‌نشین شد، ظرف خالی دیگری زیر این ظرف قرار داده می‌شود تا توسط راه‌آب، مایع صاف شده در ظرف خالی بریزد. سپس روغن زیتون، به اندازه ۱۰ برابر وزن مایع ظرف اول در ظرفی ریخته شده و روی شعله قرار داده می‌شود. به‌تدریج مایع درون ظرف را به روغن اضافه کرده تا قوام آمده و مانند خمیر شود. سپس مواد را روی حصیر پهن می‌کنند تا خشک شود. در نهایت مواد را به قطعات مساوی تقسیم می‌کردند. گاهی از روغن بیدانجیر، بنفشه، کنجد یا پیه بز به‌جای روغن زیتون استفاده می‌شد.[۷]
امروزه از نفت خام، صابون تهیه می‌شود که کیفیت بالایی نداشته و در صنایع بافندگی استفاده می‌شود.[۸]
سمنانی‌ها در گذشته، از چربی گاو و گوسفند برای تهیه صابون استفاده می‌کردند. پیه گوسفند، سفید رنگ بوده اما در مجاورت هوا زرد می‌شود ولی فسادپذیری کم‌تری دارد. سمنانی‌ها پیه‌ها را ذوب کرده و پس از فرو نشستن کف آن، مقداری آهک یا خشای حاصل از اشنان به پیه‌ها اضافه می‌کردند.[۹]
پیشه صابون‌پزی
در گذشته صابون‌پزی یکی از پیشه‌های سنتی هر شهر بود.[۱۰] در برخی شهرها خاندانی با نام صابونی وجود داشتند که پیشه‌ی خانوادگی آن‌ها صابون‌پزی بود.[۱۱] کارگاه‌های سنتی صابون‌پزی معمولا کنار محله گارزان یا در کنار رودخانه بوده‌اند.[۱۲] در تهران قدیم به صابون‌پزها، شمّاع می‌گفتند؛ زیرا آن‌ها شمع‌سازی نیز انجام می‌دادند.[۱۳]
شهر مراغه در صنعت صابون‌پزی معروف بود.[۱۴]
صابون در طب قدیم
طبع صابون گرم و خشک است. شیاف صابون با برخی مواد دیگر برای درمان قلنج روده مفید بوده و اسهال‌آور[۱۵] است.[۱۶] در سده‌های ۵ و ۶ قمری، از شیاف صابون برای از بین بردن درد پشت استفاده می‌کردند.[۱۷] برای از بین بردن چرک در بدن، ترکیب صابون و انجیر مفید دانسته شده است.[۱۸] از صابون برای درمان جزام، [۱۹] جوش، کورک و درد مفاصل نیز استفاده می‌شد.[۲۰]
صابون در ادبیات فارسی
کلیدواژه صابون در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود. ناصرخسرو در بیتی بیان کرده:[۲۱]
| توبه کن از هر بدی به تربیت دین | جانت چو پیراهن است و توبه چون صابون |
سنایی در بیتی اشاره کرده است:[۲۲]
| همیشه هر دو کاهانند و کاهان عمر ما زیشان | چو صابون از چه از چربو و چربو از چه صابون |
رد پای صابون در برخی مثل‌ها نیز دیده می‌شود: صابونش به جامه همه خورده (کنایه از فردی که به همه زیان رسانده است.)[۲۳] صابون به پای کسی مالیدن (کنایه از فریفتن کسی).[۲۴]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه صابون.
- ↑ انجوشیرازی، فرهنگ جهانگیری، ذیل واژه صابون؛ پادشاه، فرهنگ آنندراج، ذیل واژه صابون.
- ↑ تبریزی، برهان قاطع، ۱۳۳۵ش، ص۵۶۱.
- ↑ ملک‌الاطباء رشتی، حفظ الصحة ناصری، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۵، حاشیه ۱.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۳۶ش، ج۴، ص۳۵۳.
- ↑ هولستر، ایران در یک‌صدوسیزده سال پیش بخش نخست: اصفهان، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۵۶۱-۵۶۲.
- ↑ فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۱۳۵۸ش، ص۱۰۰.
- ↑ شکوهی، حرف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۲.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ شکوهی، حرف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ رضایی همدانی، سیمای همدان، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۷.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۴۷۶.
- ↑ مروارید، مراغه، ۱۳۷۲ش، ص۲۲۷.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۲۱۳.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ۱۳۴۴ش، ص۴۲۵.
- ↑ جرجانی، الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۷۲۸.
- ↑ جرجانی، الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۱۴.
- ↑ جرجانی، الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۲۴و۸۲۶.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۴۷۸-۴۷۹؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۵۶۱-۵۶۲.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره ۱۷۳، بیت ۲۱، سایت گنجور.
- ↑ سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره ۱۵۴، بیت ۳۶، سایت گنجور.
- ↑ جمشیدی‌پور، فرهنگ ضرب‌المثل‌های شیرین فارسی، ۱۳۶۹ش، ص۱۶۱.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه صابون.
منابع
- ابومنصور موفق هروی، الابینه عن حقائق الادویه، به‌تحقیق احمد بهمن‌یار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایه المتعلمین فی الطب، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- انجوشیرازی، حسین بن حسن، فرهنگ جهانگیری، به‌تحقیق رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه مشهد، چ۱، ۱۳۵۱ش.
- پادشاه، محمد، فرهنگ آنندراج، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۳ش.
- تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، به‌تحقیق حسن تاج‌بخش، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش.
- جمشیدی‌پور، یوسف، فرهنگ ضرب‌المثل‌های شیرین فارسی، تهران، فروغی، چ۲، ۱۳۶۹ش.
- دهخدا، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- رضایی همدانی، عمادالدین، سیمای همدان، تهران، انوشه، ۱۳۸۱ش.
- سنایی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، به‌ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
- شکوهی، فرهنگ، حرف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، سمنان، حبله‌رود، ۱۳۹۱ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۸ش.
- مروارید، یونس، مراغه، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۲ش.
- مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران، کومش، ۱۳۶۱ش.
- ملک‌الاطباء رشتی، محمدکاظم، حفظ الصحه ناصری، به‌تحقیق رسول چوپانی، تهران، طب سنتی ایران، ۱۳۹۰ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- هولستر، ارنست، ایران در یک‌صدوسیزده سال پیش بخش نخست:اصفهان، به‌ترجمه محمد عاصمی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش.