صرع

صرع؛ از شایع‌ترین بیماری‌های عصبی در جهان.

صرع یا «اپی لپسی»، از جمله بیماری‌های عصبی (اختلال نورولوژیکی) است که با تشنج، احساس درد، خفگی، سستی در اعضای بدن و حرکات غیرارادی همراه است. شیوع این بیماری در حدود 4 تا 6 نفر در هر هزار نفر بوده و در کودکان شیوع بیشتری دارد. امروزه، بیش از 65 میلیون نفر در سطح جهانی و در حدود 5-6 درصد از جمعیت ایران به این بیماری و انواع آن مبتلا هستند.

مفهوم‌شناسی

صرع، در لغت به‌معنای بر زمین زدن و در اصطلاح پزشکی نوعی بیماری تناوبی است که با تشنج همراه بوده و در طی آن، حس و شناسایی در فرد، به‌صورت فوری و کامل، مفقود می‌شود. این بیماری، در میان برخی از مردم به «ام‌الصبیان» مشهور است و دلیل نام‌گذاری، عارض شدن آن بر کودکان است. گروهی دیگر نیز صرع را «مرض کاهنی» می‌خوانند.

انواع

برخی از انواع صرع، شیوع بیشتری دارند؛ مانند:

صرع کوچک (پتی مال)

از فراگیرترین انواع صرع که بیشتر در کودکان 6-14 سال رخ می‌دهد. صرع کوچک در میان دختران شایع‌تر بوده و زمینه‌های ارثی در آن نقش مهمی دارند. نمای بالینی این نوع از صرع، به‌صورت وقفه‌های بسیار کوتاه (چند ثانیه‌ای) در هوشیاری است. پتی مال، برای لحظه‌ای کوتاه ارتباط فرد با محیط را قطع کرده و این حالت، ممکن است چندین مرتبه در روز رخ دهد. خیره‌شدن چشم‌ها، پلک زدن پیاپی و پرش‌هایی در لب، از دیگر ویژگی‌های صرع کوچک است.

صرع بزرگ تونیک- کلونیک (گرندمال)

این نوع از صرع دارای مراحل مختلفی است:

1. مرحلۀ تونیک: در این مرحله که در حدود 20 تا 60 ثانیه طول می‌کشد، اگر بیمار ایستاده باشد، به زمین افتاده و هوشیاری خود را از دست می‌دهد. همچنین، ماهیچه‌های فرد منقبض شده و چشم‌های او به‌سمت بالا و عقب منحرف می‌شوند.
2. مرحلۀ کلونیک: در این مرحله، اندام‌های بدن دچار لرزش و تکان‌های شدیدی شده و تنفس بیمار با مشکل مواجه می‌شود. مدت این مرحله نیز در حدود 40 ثانیه به طول می‌انجامد. در مرحلۀ کلونیک، ناهوشیاری فرد ممکن است با زخم شدن زبان و خروج ناخواستۀ ادرار یا منی همراه شود. گاهی، بیمار، پس از این مرحله، بی‌حرکت مانده و در برخی از مواقع نیز در حدود یک دقیقه به کومای کامل می‌رود.

صرع خوش‌خیم فوکال کودکان (رولاندیک)

این نوع از صرع با نام «صرع سیلوین» نیز شناخته می‌شود. بروز این بیماری در سنین 3 تا 13 سالگی شایع است. حملات صرع فوکال، در حدود چند ثانیه تا چند دقیقه طول کشیده و نشانه‌های آن از صورت بیمار آغاز می‌شود. پزشکان معتقدند که این نوع از صرع در سنین 14 تا 16 سالگی متوقف می‌شود.

صرع لنوکس- گستو (پتی‌مال آتیپیک)

این نوع از صرع، از نظر بالینی، ترکیبی از انواع صرع‌ها بهصورت تونیک، کلونیک، آتونیک، میوکلونیک و پتی مال است. صرع لنوکس، در سنین 1 تا 10 سالگی رخ داده و در پسران شایع‌تر است.

صرع میوکلونیک جوانان

این نوع از صرع که بیشتر زمینه‌های ارثی دارد بیشتر در سنین 12 تا 18 سالگی رخ می‌دهد. ویژگی بارز صرع میوکلونیک جوانان این است که زمانی‌که فرد مبتلا، مشغول خوردن است، اشیاء به‌شدت از دست او پرت می‌شوند. سطح هوشی در این گروه از بیماران ثابت باقی مانده و تنها در برخی از موارد حملات آن با اضطراب، تحریک ناگهانی و خواب‌آلودگی تشدید می‌شود.

تشنج تبی

تشنج تبی در 3 درصد از کودکان بین 6 ماه تا 6 سال بروز می‌کند. این نوع از صرع، تنها به‌صورت یک حملۀ کوتاه (کمتر از 15 دقیقه) است.

تشنج کانونی (صرع پارشیال)

در این نوع از صرع، تمامی نقاط مغز درگیر نبوده و فقط ناحیۀ خاصی از آن باعث بروز علائم صرع می‌شود. تشنج کانونی شامل دو نوع است:

1. صرع پارشیال با نقص در هوشیاری؛
2. صرع پارشیال بدون از دست دادن هوشیاری.

علائم

متخصصان مغز و اعصاب بر این باورند که بیماری صرع، در حقیقت، شامل تشنج‌های مکرر مغزی است که خودانگیخته بوده و به‌دلیل مشکل در داخل مغز ایجاد می‌شود. این بیماری دارای علائمی همچون موارد زیر است:

1. تشنج بدون تب؛
2. بی‌هوشی کوتاه یا گیجی؛
3. غش‌های ضعیف متناوب که در طی آن کنترل روده و مثانه از دست برود؛
4. سفتی ناگهانی و بدون دلیل مشخص در اندام‌ها؛
5. پلک زدن‌های ناگهانی و بدون محرک‌های آشکار؛
6. جویدن‌های ناگهانی و بدون هیچ دلیل روشن؛
7. گیجی موقت و عدم توانایی برقراری ارتباط؛
8. حرکات تکراری غیرارادی؛
9. وحشت یا عصبانیت بدون هیچ دلیل مشخصی؛
10. خیره شدن؛
11. اغتشاش شعور موقت؛
12. حرکات غیرارادی انقباضی دست و پا؛
13. خشک شدن بدن؛
14. از دست دادن هوشیاری و خودآگاهی؛
15. مشکلات تنفسی؛
16. از دست دادن کنترل مثانه و روده؛
17. سقوط ناگهانی بدون هیچ دلیل عینی بیرونی؛
18. عدم پاسخ به صدا یا کلام برای مدتی کوتاه؛
19. خواب‌زدگی یا گیجی؛
20. تکان دادن سر به‌صورت ریتمیک همراه با از دست دادن خودآگاهی.

علت‌ها

افراد به دلایل مختلفی به این بیماری مبتلا می‌شوند:

1. ضربه به سر؛
2. سابقۀ خانوادگی؛
3. عفونت‌های مغزی (مانند مننژیت)؛
4. سکته در سایر بیماری‌های عروقی؛
5. دمانس یا زوال عقل؛
6. بیماری‌های عفونی؛
7. آسیب‌های پیش از تولد (مانند کمبود اکسیژن در دورۀ جنینی).

عواملی از جمله بی‌خوابی، استرس، اضطراب، گرسنگی طولانی، خستگی و هیجانات در انسان، منجر به کاهش مقاومت بدن شده و احتمال بروز تشنج در افراد مبتلا به صرع را افزایش می‌دهد. آلودگی طولانی‌مدت هوا نیز از جمله عوامل تشدیدکنندۀ این بیماری هستند.

جنبه‌های عصبی- روانی بیماری صرع

بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته در سراسر جهان، اختلالات روانپزشکی در بیمارانی که بیماری صرع دارند، شیوع بیشتری نسبت به عموم مردم دارد. کارشناسان، بر این باورند که در حدود 50 درصد از این بیماران دچار اختلالات روانی می‌شوند که شایع‌ترین این اختلال‌ها افسردگی (با شیوع 20-55 درصد) و اضطراب (با شیوع 20-50 درصد) است. متأسفانه، اختلال‌های روانپزشکی بر کیفیت زندگی بیماران مبتلا به صرع نیز تأثیر گذاشته و احتمال خودکشی در آنها را تا 32 برابر افزایش می‌دهد. سایکوز، افت عملکرد شناختی، تغییرات شخصیتی و اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی از دیگر بیماری‌هایی است که در این بیماران مشاهده شده است. به‌همین دلیل روان‌پزشکان معتقدند که تشخیص به‌موقع بیماری، اطلاع‌رسانی به بیمار و خانوادۀ او، به آنها فرصت شناخت علائم و تأثیر آنها را داده و این دانستن، در درمان و پیشگیری از اختلالات روانپزشکی حائز اهمیت فراوانی است.

جنبه‌های روانی- اجتماعی بیماری صرع

بیشتر افراد به‌دلیل دانش و آگاهی اندک نسبت به این بیماری، دربارۀ آن، دچار سوء تعبیر شده و نگرش‌های منفی نسبت به صرع در میان عموم جوامع ایجاد شده است. این گونه از رفتارها، علاوه بر محدودیت‌های ایجاد شده توسط بیماری برای فرد مبتلا، حضور او را در جامعه نیز محدودتر می‌کند. کارشناسان بر این باورند که باورهای مذهبی، زمینۀ اجتماعی و معیارهای فرهنگی در نگرش جامعه نسبت به صرع تأثیرگذار هستند. بیشتر بیماران مبتلا به صرع، از نوعی داغ اجتماعی همراه با احساس ننگ و بدنامی عذاب می‌برند که در نهایت به انزوای اجتماعی آنها منتهی می‌شود. شواهد پزشکی نشان می‌دهند که نوع صرع، سن شروع آن، احساس فرد در خصوص زندگی و آسیب‌های ناشی از صرع، نگرانی، بلاتکلیفی، اضطراب ناشی از حملات، حمایت اجتماعی، خودکارآمدی، وضعیت شغلی و سایر مشکلات روانی- اجتماعی بر ادراک این داغ اجتماعی تأثیرگذار هستند. از دیگر پیامدهای روانی- اجتماعی بیماری صرع می‌توان به ترس از عقب‌ماندگی ذهنی، از خودبیگانگی و بلاتکلیفی، ترس از مردن در هنگام حملات صرعی، خود کم‌بینی و کاهش اعتماد به نفس محرومیت از حقوق اجتماعی مانند رانندگی، درآمد سالیانۀ پایین و خرید داروهای گران‌قیمت، افت تحصیلی، ایجاد مشکل در ارتباط با همسالان، مشکلات در زمینۀ استخدام، ازدواج و بچه‌دار شدن و نیز محدودیت‌های قانونی در افراد بزرگسال مصروع، اشاره کرد.

کیفیت زندگی بیماران مصروع

کیفیت زندگی افراد مبتلا به صرع، نسبت به کیفیت زندگی سایر بیماری‌های مزمن مانند آسم و دیابت، بدتر است. کارشناسان، اختلال در عملکرد شناختی و تداوم تشنج‌ها را از جملۀ مهمترین عوامل دلیل افت کیفیت زندگی افراد مصروع عنوان کرده‌اند.

فعالیت جنسی بیماران مصروع

در برخی موارد، فعالیت جنسیِ مبتلایان به صرع می‌تواند آغازگر حملات تشنجی باشد. کارشناسان، بالارفتن ضربان قلب و تنفس شدید حین برقراری روابط زناشویی را دلیل بالارفتن احتمال تشنج می‌دانند. علاوه بر آن، دوسوم از افراد مصروع، دچار کاهش و اختلال در عملکرد جنسی خود شده و در برخی موارد معدود، افزایش میل جنسی در افراد مبتلا به صرع (نوع لوب گیجگاهی) گزارش شده است. از دیگر عوامل تأثیرگذار بر عملکرد جنسی این گروه از افراد، می‌توان به داروهای درمانی صرع، عوامل اجتماعی- روانی از قبیل افسردگی، اختلالات هورمونی ناشی از داروها، اختلال در سیستم لیمبیک، افزایش ترشح پرولاکتین و کاهش ترشح گنادوتروپین‌ها (شامل FSH و LH) و در نتیجۀ آن کاهش سطح تستوسترون، عوامل روانی مانند ترس از شروع حمله در حین نزدیکی و شیوع بالای سندرم تخمدان پلی کیستیک در زنان اشاره کرد.

درمان

درمان بیماری صرع و انواع آن، به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد:

جراحی

در صورتی‌که طی آزمایش‌های صورت گرفته بر روی بیمار مشخص شود که ناحیۀ کوچکی از مغز او درگیر شده و این موضوع با برخی از اعمال حیاتی او مانند دیدن، شنیدن و حرکت کردن تداخلی ندارد، پزشکان، جراحی را پیشنهاد می‌دهند.

دارو درمانی

امروزه، داروهای مختلفی برای درمان این بیماری تولید شده‌اند مانند «کاربامازپین»، «فنی توئین» و «فنوباربیتال».

درمان خانگی

استفاده از ویتامین‌هایی مانند B6 همراه با منیزیم و ویتامین E در درمان بیماری صرع مفید است. علاوه بر آن، افراد مبتلا به صرع باید تلاش کنند تا خواب منظم و مداومی داشته باشند. همچنین، پرهیز از خوردن برخی مواد غذایی مانند شکلات، پرتقال، ذرت و سؤیا در درمان صرع أثرگذار است.

طب سنتی

بهارنارنج، سنبل الطیب، دارچین و آب گشنیز، به‌دلیل داشتن ویتامین‌های لازم و سایر مواد معدنی، در درمان بیماری صرع مفید هستند.

درمان‌های شناختی- رفتاری

کارشناسان بر این باورند که درمان‌های شناختی- رفتاری، در بهبود خُلق و سایر پیامدهای ناشی از بیماری صرع، تأثیرگذار هستند:

1. مداخلۀ مبتنی بر تنظیم هیجان: در این مداخله، با آموزش روش‌های صحیح ابراز هیجان، افراد مصروع، شیوه‌های صحیح مقابله با مشکلات، وقایع و نحوۀ ارتباط درست با اطرافیان را آموخته و در اصلاح مشکلات ارتباطی و بین فردی خود موفق‌تر عمل خواهند کرد.
2. تن آرامی پیش‌روندۀ عضلانی: در این رویکرد رفتار درمانی، فرد با انقباض و شل کردن گروهی از عضلات خود، به آرامش عمومی و کلی بدن کمک می‌کند.
3. ذهن‌آگاهی: از رویکردهای درمانی است که بر زمان حال، به شیوه‌ای خاص، هدفمند و خالی از قضاوت تأکید می‌کند. این شیوۀ درمانی، با ادغام روش‌های مراقبه و وارسی بدن، در راستای افزایش فهم و آگاهی از افکار، احساسات و حس‌های بدنی خودکار و غیرارادی برنامه‌ریزی شده است.
4. پذیرش و تعهد: در این روش، فرد را با موقعیت‌هایی که بیشتر از آنها اجتناب می‌کند، مواجه می‌کنند. در این حال، به فرد یاد می‌دهند که بجای تلاش در جهت توقف افکار و احساسات، سعی کند تا افکار و احساسات خود را فقط به‌عنوان یک فکر تجربه کرده و از ماهیت ناکارآمد برنامۀ فعلی آنها آگاه شود. او همچنین می‌آموزد که بجای پاسخ دادن به آن افکار، به آن‌چه که در زندگی برای او اهمیت دارد، پرداخته و در راستای ارزش‌های خود گام بردارد.

خودمراقبتی

افراد مصروع، به‌منظور برخورداری از کیفیت زندگی بالاتر، نیازمند تطابق رفتاری و روانی- اجتماعی قابل توجهی در امور روزمرۀ خود هستند:

1. تطابق رفتاری: شامل رعایت رژیم‌های دارویی، داشتن خواب کافی، تغذیۀ مناسب و اتخاذ برنامه‌های کاهش استرس در راستای ارتقای وضعیت سلامت عمومی است.
2. تطابق روانی- اجتماعی: شامل سازگاری با وابستگی‌های ناشی از بیماری در انجام امور روزمره مانند ناتوانی در رانندگی است.

میزان شیوع صرع در ایران

امروزه، متخصصان حوزۀ سلامت در ایران از ابتلای بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر در کشور به بیماری صرع خبر داده‌اند. این میزان در حدود 1.8 درصد از جمعیت ایران بوده که تعدادی از آنها را کودکان تشکیل می‌دهند. با توجه به این آمار، این بیماری در ایران نسبت به سایر کشورها، سه برابر است. متخصصان، علاوه بر عوامل ژنتیکی، صدماتی همچون تصادف‌های جاده‌ای و جنگ تحمیلی را از جمله عوامل مؤثر بر این بیماری عنوان کرده‌اند.

نهادهای حمایتی

بر اساس اسناد موجود در ایران، اولین انجمن خیریه و غیردولتی در زمینۀ بیماری صرع «انجمن ملی بررسی صرع در ایران» بود که در آذرماه 1337ش، تشکیل شد. این انجمن پس از مدتی، در ایران تعطیل و سپس «انجمن صرع ایران» در سال 1373ش، پایه‌گذاری و در 30 دی 1374ش، فعالیت خود را آغاز کرد. از جمله اهداف این انجمن ارتقای سطح سلامت و بهره‌وری مبتلایان به صرع، مرجع علمی- حمایتی بیماری صرع برای نظام سلامت، کادر پزشکی و افراد جامعه به شکلی قابل دسترس در تمامی نقاط کشور است.

صرع در ادبیات فارسی

صرع، از جمله واژگان کهنی است که در ادبیات فارسی‌زبانان نیز به آن اشاره شده است؛ برای مثال، سنایی در شعر خود گفته است:

کی ستاند حکیم فرزانه

داروی صرع را ز دیوانه

خاقانی نیز در اشعار خود بارها به این واژه اشاره کرده است:

عید است و آن عصیر عروسی است صرع‌دار

ف بر لب آوریده و آلوده معجرش

منابع

• «1.2 میلیون ایرانی صرع دارند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 24 دی 1401ش.
• اعتصام، فرناز، «جنبه‌های عصبی- روانی بیماری صرع»، سی و سومین کنگرۀ سالیانۀ انجمن علمی روانپزشکان ایران، 1395ش.
• «بیماری صرع چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت دکتر محمد صمدیان، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
• «بیماری صرع»، وب‌سایت پذیرش 24، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
• «تاریخچۀ انجمن صرع ایران»، وب‌سایت انجمن صرع ایران، تاریخ بازدید: 24 دی 1401ش.
• «حدود 70 تا 80 درصد بیماری صرع به‌طور کامل درمان می‌شود.»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 5 دی 1394ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
• «رسالت و چشم انداز انجمن صرع ایران»، وب‌سایت انجمن صرع ایران، تاریخ بازدید: 24 دی 1401ش.
• رضایی، فاطمه و دیگران، «مروری بر عوامل روانشناختی در صرع»، مجلۀ شفای خاتم، دوره 5، شماره 2، 1396ش.
• سلطان‌زاده، علی‌اکبر، «اصول تشخیص و درمان بیماری صرع»، طب و تزکیه، شماره 39، 1379ش.
• سنایی، حدیقه الحقیقه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
• وب‌سایت انجمن صرع ایران، تاریخ بازدید: 24 دی 1401ش.
• Aliasgharpour M, Dehgahn Nayeri N, Yadegary MA, Haghani H. Effects of an educational program on selfmanagement in patients with epilepsy. Seizure. 2013.
• De Boer HM. Epilepsy stigma: moving from a global problem to global solutions. Seizure. 2010.
• Dewhurst A, Novakova B, Reuber M. A prospective service evaluation of acceptance and commitment therapy for patients with refractory epilepsy. Epilepsy Behav. 2015.
• Dilorio C, Faherty B, Manteuffel B. Epilepsy self-management: partial replication and extension. Res Nurs Health. 1994.
• Harden CL. Sexual dysfunction in women with epilepsy. Seizure. 2008.
• Lundgren T, Dahl J, Yardi N, Melin J. Acceptance and commitment therapy and yoga for drug refractory epilepsy: a randomized controlled trial. Epilepsy Behav. 2008.
• McAbee GN, Wark JE, “a practical approach to uncomplicated seizures in children”, American Family physician, 2000.
• Menckes JH, Sanke R, “paroxysmal disorders in: Menkes JH, Sarnat HB (eds), child neurology, 6th edition, Lippicott williams & wilkins, 2000.
• Ryu HU, Lee SA, Eom S, Kim HD. Perceived stigma in Korean adolescents with epilepsy: effects of knowledge about epilepsy and maternal perception of stigma. Seizure. 2015.
• Smith G, Ferguson PL, Saunders LL, Wagner JL, Wannamaker BB, Selassie AW. Psychosocial factors associated with stigma in adults with epilepsy. Epilepsy Behav. 2009.