صلاح‌الدین سلجوقی
صلاح‌الدین سلجوقی؛ ادیب، فیلسوف و مصلح دینی افغانستان. صلاح‌الدین سلجوقی، ادیب، فیلسوف، مترجم، نویسنده، شاعر، دیپلمات و مصلح دینی افغانستانی که تحت تأثیر سید جمال‌الدین حسینی، محمد عبده و اقبال لاهوری تلاش‌های روشنگرانه و اصلاحی بسیاری انجام داد و آثار تحقیقی، ادبی و پژوهشی زیادی از خود برجا گذاشت.
از تولد تا جوانی
صلاح‌الدین سلجوقی در 1275ش در پای‌حصار قلعۀ ارگ اختیارالدین شهر هرات متولد شد. بر اساس برخی منابع او از کودکی دارای فکر لطیف و اندیشۀ ظریف بود. پدر او اهل تصوف، فلسفه و مفتی شهر هرات و خانوادۀ او همه اهل دانش و علوم معقول و منقول بودند. آنها ساکن روستای چَشت نزدیک به هرات بودند و چشتیان از بزرگ‌ترین سلسله‌های تصوف محسوب می‌شوند. پدربزرگ مادری او سید صلاح‌الدین آغا از بزرگان اناردره بود. سلجوقی در کودکی نزد افراد خانواده تحت تعلیم و تربیت قرار گرفت و با خواندن و نوشتن آشنا شد. او دانش و علوم رایج را در نظامیۀ هرات نزد غلام‌مصطفی و آخوند محمد‌عمر سلجوقی، شیخ‌الاسلام هرات، فرا گرفت. شیخ‌الاسلام آثار نبوغ و لیاقت را در سلجوقی دید و از وی خواست برخی دروس را به به دیگر شاگردان تدریس کند. سلجوقی در پانزده‌سالگی با پدر عازم کابل شد و مدتی نزد بزرگان آن شهر به درس و بحث پرداخت.[۱] سلجوقی در کابل در آزمون سارنوالی (دادستانی) قبول شد و سپس در 1294ش در محکمۀ شهر هرات مشغول کار شد. وی بعد از چندی برای ادامۀ تحصیل به هند و عربستان سفر كرد و به فراگيری زبان‌های اردو، انگليسی و عربی پرداخت. سلجوقی در آموختن فلسفه نيز بسیار كوشيد و در فلسفۀ اسلامی و غربی به استادی رسید. سلجوقی سه مرتبه ازدواج کرد: بار اول با دختر عموی خود و پس از مرگ او با ميمونه دختر سردار حبيب‌الله خان قندهاریِ باركزايی. ازدواج سوم او با حميرا ملكيار بود كه شعر نیز می‌سرود و برخی از آثار سلجوقی را نیز به نشر سپرد.[۲]
خاستگاه فکری
سلجوقی ابتدا تحت تعالیم پدر و خانواده بود و از آنان تأثیر گرفت. او سپس در کابل و بعد در پاکستان، هند و به‌خصوص مصر با شخصیت‌های بزرگ و متفکرین عصر خود آشنا شد و تحت تأثیر آنان راه اصلاح‌گری را در پیش گرفت. آشنایی با اقبال لاهوری در پاکستان و ارتباط با او و مطالعه پیگیرانۀ آثار سیدجمال و محمد عبده، ارتباط با متفکرین هندوستان و در نهایت حضور در مصر و نشست و برخاست با دانشمندان و مصلحین مصری و عرب موجب شد تا افکار سلجوقی پخته شود. مطالعات فلسفی عمیق و آشنایی با عرفان و تصوف موجب شد که بسیاری او را در حد اقبال لاهوری به شمار آورند.[۳]
زمینه‌های فرهنگی
سلجوقی در دوره‌ای زندگی می‌کرد که جریان روشنفکری و اصلاح‌گری در کشور به اوج خودش رسیده بود. این جریان ریشه در دورۀ عبدالرحمان داشت که براساس منابع تاریخی در دوران خود در کشور جوی خون راه انداخته بود. تلاش‌های جانشین او حبیب‌الله خان موجب شد تا مشروطۀ اول پدید آید و گرچه در این زمان سلجوقی بسیار جوان بود، اما او در دورۀ امان‌الله خان و جریان اصلاحی او در برخی از مناصب دولتی فعال بود و تلاش می‌کرد تا نقش مثبتی در جامعه بازی کند. سلجوقی گرچه در رفتار و ارتباط شخصی یک آدم ساده و بسیار معمولی بود و از کلمات کوچه‌بازاری و عامیانه نیز استفاده می‌کرد،[۴] اما در کنار این اخلاق، می‌کوشید از فرصت‌ها برای اصلاح فرهنگ جامعه بهره بگیرد.[۵]
فعالیت‌ها و مسئولیت‌ها
سلجوقی در 1294ش به‌عنوان مفتی محكمۀ شرعی در هرات مشغول کار شد و همزمان تلاش خود را برای پایه‌گذاری رادیو کابل آغاز کرد. پس از آن به کابل رفت و در لیسۀ حبیبیۀ کابل تدریس را آغاز کرد. او بعد از چندی به‌عنوان مدير معارف هرات تعیین شد و به هرات بازگشت. همزمان مسئولیت روزنامۀ «اتفاق اسلام» را به دوش داشت. او سپس به کابل رفت و به‌عنوان معلم در ليسۀ استقلال به تدريس پرداخت و همزمان عضو دارالتأليف کتب وزارت معارف نيز بود. در زمان حکومت حبیب‌الله کلکانی، سلجوقی مدتی زندانی شد ولی با وساطت برخی از افراد از زندان آزاد شد و به هرات رفت. بعد از سقوط کلکانی در سمت‌های مختلف از جمله مدیر نشریۀ ثروت، منشی دارالتحرير شاهی، مدير مطبوعات وزارت امور خارجه، كنسول افغانستان در بمبئی کار کرد. سلجوقی در ۱۳۱۵ش با عنوان جنرال قونسل به دهلی هندوستان رفت. او در ۱۳۱۸ به کابل آمد و به‌عنوان اولین رئیس مستقل مطبوعات شروع به کار کرد. در ۱۳۲۷ش به‌عنوان وزیر مختار سفارت افغانستان در کراچی پاکستان تعیین شد. در هفتمین دورۀ شورای ملی در ۱۳۲۸ش از طرف مردم هرات به‌عنوان نمایندۀ مردم به پارلمان راه یافت. در ۱۳۳۲ش بار دیگر ریاست مستقل مطبوعات را به‌عهده گرفت و تا 1340ش این مسئولیت را به دوش داشت. وی در جریان مشاغل فرهنگی و مدیریتی خود کارهای مهمی انجام داد که تأسیس رادیو کابل از آن جمله است. سلجوقی در طول حیات خود از مطالعه و تلاش قلمی و فکری دست بر نداشت و در انجمن‌های متعدد ادبی و فرهنگی عضو بود و بعدها به عضویت دایرة‌المعارف آریانا درآمد. او تلاش کرد در سیستم قضایی کشور نیز تحولاتی ایجاد کند. سلجوقی در زمان حضور در مصر نیز در انجمن ادبی (انجمن نویسندگان) مصر عضو بود و گفته می‌شود او تنها عجمی بود که به عضویت یک مجمع معتبر عربی درآمده بود.[۶]
دیدگاه‌ها
بسیاری سلجوقی را مهم‌ترین و داناترین متفکر افغانستان در نیمۀ اول قرن بیستم دانسته‌اند که به اصلاح فکری و فرهنگی جامعه اعتقاد داشت و آن را مهم‌تر از اصلاح سیاسی می‌دانست. او معتقد بود اصلاحات سیاسی محض هم در عصر مشروطیت و هم در دوره‌های بعد، گرهی از کار جامعه باز نکرده و بر حجم گره‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی افزوده است. وی در کنار فراگیری دانش‌ها و علوم غربی توجه به معنویت اسلام را لازمه پیشرفت انسان می‌دانست. وی بیدل‌شناس و حافظ‌شناس بود و اعتقاد داشت علم سبب تغذیۀ مشاعر انسانی شده و شعر منجر به تحریک آن می‌شود.[۷]
رابطه با دیگران
از ویژگی‌های مهم و مثبت سلجوقی ارتباط گسترده او با دیگران و استفاده از فرصت‌های مهم زندگی بوده است. او در هرات و افغانستان نزد بهترین اساتید آن زمان به تعلیم پرداخت و با استادان، شاعران و ادیبان عصر خویش نیز رابطه داشت. سلجوقی در هند و پاکستان نیز به مراوده با اندیشمندان آن کشورها ادامه داد و در مصر در سایۀ این نوع ارتباط، هم با تفکر جهان اسلام و عرب آشنا شد و هم خود را به دنیای اسلام و عرب معرفی کرد.[۸]
شاگردان
سلجوقی در سال‌ها تدریس خود در مکتب حبیبیه، استقلال، مراکز فرهنگی و ادبی شاگردان زیادی تربیت کرد که از میان آنها فقط نام غلام‌حبیب نوابی شناخته شده است. شماری از نامه‌های سلجوقی برای او نگارش یافته است.[۹]
آثار
صلاح‌الدین سلجوقی، کتاب‌ها، رساله‌ها و مقالات فراوانی به زبان‌های دری و عربی در زمینه‌های فلسفه، اخلاق، سیاست، ادب، هنر، الهیات، و علوم اجتماعی نگاشته که برخی از آنها به شرح زیر است:
- افکار شاعر؛ مجموعه‌مقالات دربارۀ حافظ، خاقانی، بیدل، مولانا و شبستری که در 1326 و 1334ش در کابل چاپ شده است.
- جبیره (در ارتباط با سرشت کمال‌جویانه بشر و ستیز بی‌وقفه او با اشرار) که در 1343ش در کابل چاپ شده است؛
- نگاهی به زیبایی (تجلی خدا در آفاق و انفس) در 1343ش در کابل منتشر شده است؛
- اضواء علی میادین الفلسفة والعلم واللغة والفن والادب (مجموعه مقالات به زبان عربی) که به کوشش محمود ابورائه در 1335ق در مصر چاپ شده است؛
- تقویم انسان در 1352ش در کابل منتشر شده است؛
- مقدمۀ علم اخلاق در دو جلد؛
- نقد بیدل در 1343ش در کابل چاپ شده و در این اواخر در ایران نیز منتشر شده است؛
- سرگذشت یتیم جاوید: محمد در شیرخوارگی و خردسالی، ترجمه کتاب محمد شوكت التونی این کتاب اولین‌بار در 1342ش در کابل و چند سال قبل توسط نشر عرفان در ایران دوباره چاپ شده است؛
- ترجمه اخلاق نیکوماخوسی ارسطو؛
- قواعد ادبیه؛
- افسانۀ فردا؛
- اثرالاسلام فی العلوم والفنون، که در مصر چاپ شده است؛
- رسالۀ گوشه‌ای از پیغام تو به ضمیمۀ ترجمه کتاب شوکت التونی به نشر رسیده است؛
- رساله شرح حال سید جمال‌الدین افغانی.
همچنین اشعار او به صورت پراکنده در کتاب‌ها و جراید مختلف به چاپ رسیده، اما دیوان اشعار او منتشر نشده است.[۱۰]
درگذشت
سلجوقی، در ١۶ جوزا (خرداد) ١٣۴٩ش در هفتاد‌سالگی در کابل فوت کرد و بدن او در قبرستان شهدای صالحين شهر کابل دفن شد.[۱۱]
تصویرپردازی
در ارتباط با سلجوقی آثار زیادی به‌صورت مقاله و یادنامه منتشر شده است از جمله کتاب «روح دانا: یادنامۀ علامه صلاح‌الدین سلجوقی» توسط مؤسسه پژوهشی بایسنغر و به کوشش نصرالدین سلجوقی. این کتاب شامل ۹ بخش اصلی «زندگی‌نامۀ کامل و دقیق علامه»، «منتخب آثار منثور و منظوم علامه»، «مقالات پژوهشی دربارۀ علامه»، «خاطرات یاران و بستگان»، «همایش‌ها و یادبودها»، «پایان‌نامه‌های تحصیلی»، «نامه‌ها و مکاتیب»، «سوگ‌سروده‌ها» و «تصاویر» است. همچنین تعدادی از علاقه‌مندان او از چند سال قبل پروژۀ «نشر آثار و افکار علامه صلاح‌الدین سلجوقی» را آغاز کرده و به جمع‌آوری مقاله‌ها، رساله‌ها، سخنرانی‌ها و نامه‌های سلجوقی و تأسیس پایگاه اینترنتی برای معرفی آثار و افکار او همت کرده‌اند.[۱۲]
پانویس
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش، ص185.
- ↑ سلجوقی، روح دانا، 1399ش، ص58.
- ↑ خلیلی، آثار هرات، 1383ش، ص147؛ محمد‌آصف، زندگی‌نامه صلاح‌الدین سلجوقی، وب‌سایت بیا دورت بگردم.
- ↑ محمد‌آصف، زندگی‌ناامه صلاح‌الدین سلجوقی، وب‌سایت بیا دورت بگردم.
- ↑ محمد‌آصف، زندگی‌نامه صلاح‌الدین سلجوقی، وب‌سایت بیا دورت بگردم؛ انصاری، «جنبش مشروطیت در افغانستان»، فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، 1381ش، ص121؛ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1371ش، ص356؛ تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، 1378ش، ص151؛ حبيبی، جنبش مشروطيت در افغانستان، 1363ش، ص90؛ غبار، افغانستان در مسير تاريخ، 1366ش، ص716.
- ↑ انوشه، دانشنامۀ ادب فارسی، 1381ش، ص517؛ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص127؛ مایل هروی، معرفی روزنامه‌ها، جراید و مجلات افغانستان، 1341ش، ص27.
- ↑ سلجوقی، روح دانا، 1399ش، ص124.
- ↑ سلجوقی، روح دانا، 1399ش، ص214.
- ↑ سلجوقی، روح دانا، 1399ش، ص87.
- ↑ صابر هروی، شعرای عصر حاضر هرات، 1389ش، ص48؛ سلجوقی، سرگذشت یتیم جاوید: محمد در شیرخوارگی و خردسالی، 1386ش، ص12؛ سلجوقی، نقد بیدل، 1380ش، ص10؛ نایل، فهرست کتب چاپی دری افغانستان، 1356ش، ص85؛ مایل هروی، فهرست کتب مطبوع افغانستان، 1344ش، ص9 و 17.
- ↑ حسینی، سیماها و آواها، 1388ش، ص383.
- ↑ سلجوقی، روح دانا، 1399ش، ص94؛ «مترجم سرگذشت «یتیم جاوید» که بود؟ وب‌سایت جبرگزاری مهر.
منابع
- آهنگ، کاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب، 1349ش.
- انصاری، فاروق، «جنبش مشروطیت در افغانستان»، فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، شمارۀ 13، 1381ش.
- انوشه، حسن، دانشنامۀ ادب فارسی تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
- تنویر، حلیم، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، هلند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش.
- حبيبی، عبدالحی، جنبش مشروطيت در افغانستان، کابل، بی‌نا، 1363ش.
- حسینی، نعمت، سیماها و آواها، فرانسه، بامیان، 1388ش.
- خسته، خال‌محمد، معاصرین سخنور، کابل، انیس، 1339ش.
- خلیلی، خلیل‌الله، آثار هرات، تهران، عرفان، 1383ش.
- سلجوقی، صلاح‌الدین، سرگذشت یتیم جاوید: محمد در شیرخوارگی و خردسالی، تهران، عرفان، 1386ش.
- سلجوقی، صلاح‌الدین، نقد بیدل، تهران، عرفان، 1380ش.
- سلجوقی، نصرالدین، روح دانا، هرات، موسسه بایسنغر، 1399ش.
- صابر هروی، جلیل، شعرای عصر حاضر هرات، مشهد، نوند، 1389ش.
- غبار، میرغلام‌‌محمد، افغانستان در مسير تاريخ، تهران، جمهوری، 1366ش.
- فرهنگ، میرمحمد‌صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، اسماعیلیان، 1371ش.
- فکرت، عبدالبشیر، «تاریخ‌چه‌ی نواندیشی دینی در افغانستان قرن چهاردهم»، دوفصل‌نامۀ نقد دینی، شماره 10، 1402ش.
- مایل هروی، رضا، معرفی روزنامه‌ها، جراید و مجلات افغانستان، کابل، بی‌نا، 1341ش.
- مایل هروی، رضا، فهرست کتب مطبوع افغانستان، کابل، انجمن تاریخ، 1344ش.
- مترجم سرگذشت «یتیم جاوید» که بود؟ وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب 8 اردیبهشت 1399ش.
- محمد‌آصف، زندگی نامه صلاح‌الدین سلجوقی، وب‌سایت بیا دورت بگردم، تاریخ درج مطلب 9 اسفند 1389ش.
- موجانی، سیدعلی و دیگران، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، تهران، عظام، 1394ش.
- نایل، حسین، فهرست کتب چاپی دری افغانستان، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، 1356ش.