صنایع دستی بلوچ

صنایع دستی بلوچ؛ هنرهای دستی و سنتی مردم بلوچ.

صنایع دستی بلوچ، منبع آشنایی با فرهنگ و سنت‌های مردم بلوچ است و با طرح‌ها و ظرافت‌ ویژه، سبک ‌زندگی و وضعیت معیشتی این مردم را نمایش می‌دهد. صنایع دستی، همواره در اقتصاد خانواده‌های بلوچ، نقش داشته و امروزه نیز از جذابیت‌های گردشگری مناطق بلوچ‌نشین ایران، افغانستان و پاکستان به‌شمار می‌رود. زنان بلوچ، صنایع دستی را سند هویت خود می دانند و هنر دست آنها در کنار بازار منطقه‌ای، از شهرت جهانی برخوردار است.

جایگاه صنایع دستی در زندگی مردم بلوچ

صنایع دستی در تعریف جهانی، دارای ویژگی‌هایی چون به‌‌کارگیری ابزار ساده در ساخت‌ آنها، بی‌نیازی از دانش فنی پیچیده، بازنمایی فرهنگ و باورها، تأمین مواد اولیه از منابع داخلی، قابلیت عرضه به بازار جهانی به‌عنوان محصول فرهنگی و هنری، کمک به توسعۀ گردش‌گری، نیاز به سرمایۀ کم، بالا بودن ارزش افزودۀ تولید و سهولت در توسعه و جا‌به‌جایی مرکز تولید، است. در این چارچوب، صنایع دستی قوم بلوچ نیز گویای تاریخ و فرهنگ این قوم بوده و پس از کشاورزی و دام‌داری، نقش اساسی در اقتصاد خانواده‌های بلوچ دارد. صنعت‌گران بلوچ در ایران، افغانستان، پاکستان و ترکمنستان، صنایع دستی به‌ویژه سوزن‌دوزی را سند هویت زنان بلوچ می‌دانند و تلاش می‌کنند که این هنر را نسل به نسل انتقال دهند؛ کودکان به‌ویژه دختران بلوچ از کودکی با آن آشنا می‌شوند و این هنر با زندگی زن بلوچ آمیخته است. به‌رغم تغییرات در زندگی مردم، این صنایع هنوز در زندگی قوم بلوچ حضور پررنگ دارد.

انواع صنایع دستی بلوچ

الف) سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی که در زبان بلوچی، سوچن یا سیچن‌دوزی گفته می‌شود، از هنرهای رودوزی است که در آن زمینۀ اصلی مشخص نیست، بلکه زمینۀ جدید با نقش و نگار پرکار، ایجاد می‌شود. زنان بلوچ از این هنر برای تزیین لباس و دیگر وسایل خویش بهره می‌گیرند. در هنر سوزن‌دوزی از پارچه، نخ، آیینه‌های ریز و درشت، پولک، منجوق، مروارید، خرمهره، دکمۀ صدفی، نوار یراق، سکه و صدف استفاده می‌شود. سکه‌دوزی و آینه‌دوزی در جهیزیه اغلب دختران سیستان و بلوچستان دیده می‌شود. سکه‌دوزی پس از سوزن‌دوزی جایگاه ویژه‌ای بین مردم به‌ویژه مسافران و گردشگران دارد.

ب) سفال‌گری

سفال‌گری در بلوچستان از قدمت چند هزار ساله برخوردار بوده و در زندگی این مردم نقش اساسی دارد. مردان بلوچ فقط در آوردن خاک و آماده‌کردن گِل نقش دارند، اما سایر فعالیت‌های سفال‌گری توسط زنان بلوچ به‌شکل سنتی و بومی با دست و بدون استفاده از چرخ سفال‌گری، تولید می‌شود. روستای کلپورگان از مراکز فعال سفال در بلوچستان ایران است که در 1381ش با عنوان موزۀ زندۀ سفال در فهرست آثار ملی ثبت شد. این منطقه در 1395ش در فهرست شهرها و روستاهای جهانی صنایع دستی ثبت شد و در 1396ش، سازمان یونسکو آن را به‌عنوان تنها موزۀ زندۀ سفال دنیا ثبت کرد.

ج) بافندگی

بافندگی از صنایع دستی و سنتی مردم بلوچ است و با ویژگی‌های هنری و فرهنگی خاص، از شهرت ملی و جهانی برخوردار است.

1. قالی‌بافی=

قالی اگرچه توسط دیگر اقوام نیز در ایران، پاکستان و افغانستان، بافته می‌شود، اما یکی از خاستگاه‌های اصلی آن جامعۀ بلوچ است و به همین دلیل، قالی با نام بلوچ گره خورده است. قالی‌های بلوچ ارتباط نزدیک با فرش‌های افغانستان و ترکمنستان دارد. ابزار قالی‌بافی در قوم بلوچ عبارت است از: دار قالی که معمولاً افقی و در مواردی عمودی است؛ ابزار ترکی‌باف که شامل دفتین ترکی، قلاب، سیخ پودکش، قیچی و شانه است؛ ابزار فارسی‌باف که شامل دفتین فارسی، قیچی، خط‌کش، چاقو و شانه می‌شود و شاخ بز که برای بالا و پایین کردن چوب در لابه‌لای تارهای قالی به‌کار می‌رود. در گذشته مردم بلوچ قالی را با نخ‌های پشمی گوسفند و شتر و با رنگ اصلی آنها و به‌ندرت با ابریشم، می‌بافتند؛ اما امروزه از نخ‌های پشمی و پنبه‌ای رنگ‌شده بهره می‌گیرند. شیرازه‌های قالی از موی بز و یال اسب است. زنان بلوچ جهت تزیین شیرازه‌ و ریشه‌های قالی، از خرمهره، منگوله و صدف استفاده می‌کنند. در گذشته مردم بلوچ برای رنگ‌رزی الیاف قالی از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کردند، اما امروز استفاده از رنگ‌های شیمیایی به‌دلیل ارزانی و دست‌رسی، رایج است. بلوچ‌های پاکستان همچنان در تولید قالی از بهترین پشم‌ها و پنبه‌ها با رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کنند. قالی‌های بلوچ بیشتر با رنگ‌های آبی تیره، قرمز مایل به ‌قهوه‌ای و قهوه‌ای تیره (بیشتر برای خطوط کلی)، قهوه‌ای مایل به ‌ارغوانی تیره، بنفش مایل به‌ قهوه‌ای تیره، گاهی مقداری صدفی و رنگ شتری (به‌ویژه در قالی‌های محرابی) بافته می‌شود و از رنگ‌های روشن بسیار کم استفاده می‌کنند. بلوچ‌های ایران رنگ سرمه‌ای (آبی تیره) و بلوچ‌های افغانستان رنگ‌ قهوه‌ای را بیشتر استفاده می‌کنند. بافندگان بلوچ با الهام از فرهنگ قومی خود، قالی‌ها را در طرح‌های محراب‌دار، قاب‌دار، ترنج‌دار، مرغی، درختی، بوته‌ای، محرمات، افشان و حیوانی می‌بافند. هرچند اقوام دیگر نیز از این طرح‌ها استفاده می‌کنند، اما ظرافت بافت بلوچی، آن را متفاوت می‌سازد. زنان بلوچ دوطرف قالی‌ها را با منگوله‌های پشمی، ریشه‌های گیس‌باف و گره مشبک و گلیم‌بافی، تزیین می‌کنند. قالی‌های بلوچی معمولاً سبُک و کوچک بوده و بیشتر جنبۀ تزیینی دارند. این قالی‌ها سهم‌ بزرگی در صادارات فرش ایران، افغانستان و پاکستان دارند.

2. گلیم‌بافی

زنان بلوچ گلیم را روی دار افقی می‌بافند؛ دو تیرک چوبی به‌طور افقی و موازی هم به دو تیری که در زمین فرو برده شده، وصل می‌شود و تارها به‌صورت هشت‌تایی به‌ دور تیرهای افقی در بالا و پایین پیچیده می‌شود. در گلیم‌بافی از قیچی، شانه، چاقو، سیخ پودکشی و کجوف‌ها استفاده می‌شود. زنان بلوچ در گلیم‌بافی به طرح‌های سنتی به‌صورت هندسی و نقوش سوزن‌دوزی علاقه دارند. کارشناسان معتقدند که هر طرح در گلیم بلوچ حاوی یک پیام فرهنگی بوده و بخشی از زندگی اجتماعی قوم بلوچ را بازنمایی می‌کند. در گلیم بلوچی رنگ‌های تیره مانند مشکی، قهوه‌ای و زرشکی و اندکی کرمی یا زرد به‌کار می‌رود. گلیم بلوچی چون روی دار افقی بافته می‌شود، محدودیتی در ابعاد آن نیست، اما به‌طور معمول گلیم‌های دارای ابعاد بزرگ را به‌صورت دوتکه و جداگانه می‌بافند و سپس با موی بز به هم وصل می‌کنند. بلوچ‌ها از گلیم به‌عنوان زیرانداز استفاده می‌کنند. همچنین مردم بلوچ دست‌بافت‌های دیگر چون پلاس (بدون رنگ برای ساخت سیاه‌چادر)، جوال ( نوعی کیسه برای نگهداری جو، گندم و آرد)، پشتی (داخل آن با پشم و پنبه پر می‌شود و دور تا دور اتاق یا چادر چیده می‌شود)، سفره، پرده و نمک‌دان نیز دارند که به‌روش گلیم توسط زنان بافته می‌شود.

3. مال‌بند

مال‌بند از دست‌بافت‌های سنتی زنان بلوچ است که با توجه به سبک زندگی این مردم، امروزه نیز کاربرد زیادی دارد. زنان بلوچ این طناب را از موی بز می‌بافند و با منگوله‌های پشمی با رنگ‌های متنوع و یا کاموا و صدف، آینه و سکه تزیین می‌کنند. مال‌بند شامل افسار، دهنه، گلوبند و گردن‌بند احشام می‌شود که در فرهنگ بلوچ مصرف تزیینی و کاربردی برای کنترل احشام دارد. این طناب با نقوش هشت چشم، بازوبند و تعویذ با انگیزۀ دفع چشم‌زخم تزیین می‌شود.

4. دودنی‌بافی

دودنی‌بافی از هنرهای سنتی و مرغوب زنان بلوچ است که امروزه رو به‌ فراموشی است. دودنی، تورهایی است که از دو چوب یا نی به‌صورت ضرب‌دری یا افقی و یا عمودی روی هم و نخ‌هایی که دانه‌های گیاه دودنی (اسپند) به آن کشیده شده و پارچه‌های مخملی، منجوق و آینه، به شکل مربع، لوزی و گرد بافته می‌شود. زنان بلوچ این بافته را برای تزیین خانه، دفع زخم‌ چشم از جان و مال، هدیه به‌ دوستان و فروش و امرار معاش درست می‌کنند.

5. حصیربافی

براساس یافته‌های تاریخی این هنر در میان مردم بلوچ از قدمت زیادی برخوردار است. در گویش محلی به این هنر تگردبافی می‌گویند. مردم بلوچ در بافت حصیر از برگ درختان خرمای وحشی و سیس (رشته‌های الیافی است که در اطراف تنۀ درخت خرما می‌روید و به آن کیس درخت خرما می‌گویند) استفاده می‌کنند؛ محصولاتی چون سواس (صندل)، کچو (خورجین)، روپگ (جاروب)، پروند (کمربندی برای بالارافتن از تنۀ درخت خرما)، سمان و تک (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کپات (سبد کوچک)، نولک ( سبدی دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند، کتل (زنبیل)، قفس برای نگهداری مرغ، کیف، کفش، انواع تناب و کلاهک تولید می‌کنند.

د) زرگری

کارشناسان معتقدند که زرگری میان قوم بلوچ از سابقۀ زیادی برخوردار است و تاریخچه، نگاره‌ها، نقوش و روش‌های تزیین آن، به دوران باستان برمی‌گردد. زرگران بلوچ هنوز برای ساخت محصولات، به‌شکل سنتی از وسایل ساده استفاده می‌کنند. در گذشته برای ساخت آنها از نقره استفاده می‌شد، اما امروزه از طلا استفاده کرده و برای تزیین آن، نگین‌های فیروزه و یاقوت قرمز و کبود را به‌کار می‌گیرند. زیورآلات زنان بلوچ، تنوع زیاد دارد و شامل پنجاه نوع گوشواره، چوری (النگو)، سربند، کپگو (گردن‌بند) تاسنی (سنجاق سینه)، آویز بینی، انگشتر و پابند می‌شود که در جشن‌ها و عروسی‌ها از آن استفاده می‌کنند و همچنین به‌عنوان تحفۀ نامزدی و یا جهیزیه می‌برند.

ه) لنج‌سازی

محققان، تاریخ صنعت لنج‌سازی را در منطقۀ بلوچستان به سه‌هزار سال قبل می‌رسانند. لنج، شناوری بزرگتر از قایق با طول بیشتر از 12 متر است که ماهی‌گیران از آن استفاده می‌کنند. مردم بلوچ بیشتر از چوب درخت چش/ کرت، برای ساخت لنج استفاده می‌کنند. مردم به سازندگان لنج گلاف / جلاف می‌گویند. ساخت یک لنج بیش از یک‌سال زمان نیاز دارد.

بازار مصرف

غیر از صنعت لنج‌سازی، سایر صنایع دستی مردم بلوچ که بیشتر آنها دارای مهر اصالت یونسکو نیز هستند، در بازارهای ملی و بین‌المللی طرف‌داران بسیاری دارند و از شهرت عالی برخوردار شده‌اند. امروز در بلوچستان ایران کارگاه‌های ویژه‌ای برپا شده که این محصولات را پس از تولید، به کشورهای جهان صادر می‌کنند. صنایع دستی در توسعۀ گردش‌گری نیز در مناطق بلوچ‌نشین بسیار اثرگذار بوده و نقش اساسی در اشتغال‌ و اقتصاد خانواده‌های بلوچ دارد.

گواهی‌نامۀ مهر اصالت

برنامۀ گواهی‌نامۀ مهر اصالت ملی صنایع دستی ایران در هر دو سال از سوی ادارۀ کل میراث فرهنگی، به منظور ارتقای کیفیت بهره‌وری با لحاظ معیارهایی چون اصالت، هویت ملی، نوآوری، جنبه‌های کاربردی، محیط زیستی، قوانین کار و حقوق مالکیت معنوی و تدوام تولید و حضور در بازار برگزار می‌شود. تا سال 1402ش، 200 اثر از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان این گواهی‌نامه را دریافت کرده‌اند.

چالش‌ها

صنایع دستی بلوچ‌ها امروزه با چالش‌های فراوان رو‌به‌رو است؛ از جمله: کم‌توجهی دولت، نبود بازار ویژه برای فروش، فعالیت دلالان و قاچاقچیان، دست‌رسی نداشتن به تسهیلات و نیز بحران‌های طبیعی مانند خشک‌سالی. در سال‌های اخیر دولت جمهوری اسلامی ایران برای رفع این مشکلات گام‌هایی برای احداث بازار ویژه، فعال‌سازی تعاونی‌ها، ایجاد آموزشگاه‌ها، تشویق سرمایه‌گذاران خصوصی و صدور مجوز، برداشته است، اما بلوچ‌های افغانستان همچنان با این مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

منابع

• «بهره‌برداری از 14 طرح صنایع دستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1402ش.
• «تاریخچه فرش بلوچ»، وب‌سایت آنلاین ورد، تاربخ بازدید: 23 دی 1402ش.
• حسن‌زهی، شیدا، «دودنی‌بافی هنری زیبا و در حال فراموش شدن»، پایگاه اطلاع‌رسانی مَیارجل، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1399ش.
• «خامکدوزی بلوچی در نیمروز رونق یافته است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 27 دسامبر 2015م.
• «دست‌بافته‌های بی‌گره سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت لم‌آرت، تاریخ بازدید: 24 دی 1402ش.
• «زرگری بلوچی، هزار میل سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت صنعت و توریسم، تاریخ درج مطلب: 17 مارس 2019م.
• سالور، آدریا، «همه چیز در رابطه با هنر سوزن‌دوزی بلوچی و هویت فرهنگی آن»، وب‌سایت روستاتیش، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1402ش.
• «سیستان و بلوچستان: قبیلۀ بلوچ، آداب و رسوم قومی، صنایع دستی»، وبلاگ اِرم بلاگ، تاریخ بازدید: 28 دی 1402ش.
• «سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ»، وبسایت برَمش، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «سوزن‌دوزی‌های زنان بلوچ زینت‌بخش مزون‌های کانادا و دبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• شیرازی، روحالله و دهمرده‌ پهلوان، مهدی، «روابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از میلاد»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ بیستم، پاییز 1393ش.
• «صنایع دستی و نقش آن در اقتصاد خانوار»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1400ش.
• «صنایع دستی سیستان و بلوچستان توانمندی و چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1387ش.
• «عروسی بلوچ»، وبسایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• فروغی‌نیا، مریم و شاهسوار، مرتضی، «بررسی تطبیقی ویژگی‌های ساختاری و طرح بلوچ خراسان و فرش سیستان»، همایش ملی فرش دستباف خراسان جنوبی دانشگاه بیرجند، آذر 1394ش.
• قهرمانی، اعظم، «قالی بلوچ و ویژگی‌های این هنر دستی مرزی»، وبلاگ سی‌پرشیا مگ، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1400ش.
• کشاورز، گلناز و دیگران «نقوش هندسی در سوزن‌دوزی بلوچ»، دوفصل‌نامۀ عملی رجشمار، بهار و تابستان 1399ش.
• کرباسی، علی‌رضا و یعقوبی، مرتضی، «بررسی بازارهای تعاونی‌های صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان»، فصل‌نامۀ تعاون، سال بیست‌ودوم، دورۀ جدید، شمارۀ 5، بهار 1390ش.
• کریمی، شیرین، «گلیم‌بافی»، وبلاگ پرنون، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1399ش.
• «لنج‌سازی؛ مزیت صنعتی توسعه اشتغال و گردشگری در سیستان و بلوچستان»، پایگاه خبری عصرهامون، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1401ش.
• «معرفی و آشنایی با فرش دستباف بلوچ»، وب‌سایت قصر فرش، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1401ش.
• «مهم‌ترین ابزار و ادوات قالیبافی»، وب‌سایت فرش‌ دستباف، تاریخ درج مطلب: 15 خرداد 1395ش.
• نقی‌پور، تصور، «صنایع دستی چیست و جامع‌ترین تعریف صنایع دستی کدام است»، سایت تحلیلی خبری صنایع دستی و گردشگری، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1397ش.
• «هرآنچه که باید در مورد فرش دستباف بلوچستان بدانید»، وبسایت فرش آنلاین، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1400ش.
• «200 اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان گواهینامه مُهر اصالت ملی دریافت کردند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1402ش.