ضمیر ناخودآگاه
ضمیر ناخودآگاه، بخش ناپیدای روان انسان
مفهوم‌شناسی
ضمیر ناخودآگاه[۱] یا ذهن ناهشیار یک اصطلاح روانشناسی است که به حالت بی‌خبری از فرآیندهای درونی جاری و فرآیندهای درونی که به‌گونه‌ای پنهانی و خارج از قلمرو هشیاری، جریان دارند، اطلاق می‌شود.[۲] ناخودآگاه یکی از مفاهیم اساسی رویکرد روانکاوی یا روان‌تحلیل‌گری[۳] در علم روانشناسی است. اگرچه قبلاً بحث‌های پراکنده‌ای در رابطه با ناخودآگاه توسط دانشمندان مطرح شده بود[۴] اما اولین بار این مفهوم را زیگموند فروید[۵] در چارچوب یک مفهوم روانشناختی بر اساس مدل مکان‌نگاری ذهن، سازماندهی و معرفی کرد. این نظریه بر این فرض اساسی استوار بود که بیشتر فعالیت‌های ذهنی و پردازش آنها در ناخودآگاه رخ می‌دهد.[۶] از نظر فروید، زندگی روانی به دو سطح ناهشیار و هشیار تقسیم می‌شود. ناهشیار به نوبه خود دو سطح متفاوت دارد: ناهشیار تمام عیار و نیمه‌هشیار.[۷] البته این سه سطح، فاقد مکان مشخص در بدن هستند و صرفاً به عنوان مکان فرضی جهت تبیین فرایندهای ذهنی نام‌گذاری شده‌اند.[۸] مدل مکان‌نگاری تا دو دهه تنها مدل ذهنی فروید جهت توصیف کشمکش‌های روانی و تعارضات بین نیروهای هشیار و ناهشیار بود. وی بعدها مدل ساختاری سه بخشی نهاد، خود و فراخود را معرفی کرد. تقسیم‌بندی جدید به فروید کمک می‌کرد تا تصورات ذهنی را بر اساس عملکرد و مقاصد آنها توضیح دهد. در مدل دوم تقریباً همه مباحث مربوط به ناخودآگاه به سطح اول یعنی نهاد منتقل شد.[۹]
ناخودآگاه و کوه یخ
فروید ذهن انسان را به کوه یخ تشبیه کرد: بخش کوچکِ بیرون از آب، همان خودآگاه است یعنی آگاهی و هشیاری شخص و نیز بخش نیمه‌آگاه یعنی همه اطلاعاتی که اکنون در ذهن حاضر نیستند ولی اگر بخواهیم می توانیم آنها را به بخش آگاهی فراخوانیم. بخش اعظم کوه یخ که در زیر آب قرار دارد، نمودار ناخودآگاه آدمی و در واقع انبار تکانه‌ها، خواسته‌ها و خاطرات غیرقابل دسترس است که بر تفکرات و رفتارهای شخص تاثیر می‌گذارند.[۱۰]
ویژگی‌های ضمیر ناخودآگاه
از دیدگاه فروید ضمیر ناخودآگاه که خاطرات، افکار و عواطف سرکوب شده را در بر می‌گیرد، از ویژگی‌های زیر برخوردار است:
الف) معمولاً اجزاء ناخودآگاه دسترسی به هشیاری ندارند، فقط زمانی می‌توانند وارد هشیاری شوند که به قدر کافی تغییر شکل یافته باشند. در این صورت از طریق نیمه‌آگاه یا نیمه‌هشیار با توسل به مواردی مانند رویا، شوخی‌ها یا لغزش‌های زبانی می‌توانند وارد خودآگاه شوند.
ب) ناخودآگاه با شکل خاصی از فعالیت روانی مربوط است که فروید آن را فرایند اولیه یا تفکر فرایند اولیه می‌نامد. هدف اصلی فرایند اولیه، تسهیل تحقق امیال و تخلیه غریزی است، به این جهت رابطه نزدیکی با اصل لذت دارد. تفکر فرایند اولیه، توجهی به روابط منطقی ندارد، این طرز تفکر، خاص کودکان بسیار کوچک است که اقناع فوری خواسته‌های خود را انتظار دارند.
ج) خاطرات ناخودآگاه رابطه خود را با ابراز کلامی از دست می‌دهند از این رو هیچ‌وقت به صورت هشیار و آگاهانه بیان نمی‌شوند.
د) ناخودآگاه رابطه نزدیکی با غرایز دارد و تابع اصل لذت است.[۱۱]
منابع ناخودآگاه
فروید معتقد بود که ناخودآگاه توجیهی است برای معانی نهفته در رویاها، لغزش‌های زبان و انواع خاصی از فراموشی که سرکوب نامیده می‌شود. رویاها منبع غنی برای مواد ناهشیار هستند. برای مثال وی معتقد بود که تجربیات کودکی می‌توانند در رویاهای بزرگسالی آشکار شوند، هرچند شخص خواب‌بیننده، خاطره هشیاری از این تجربیات نداشته باشد. البته به اعتقاد فروید همه فرایندهای ناخودآگاه از سرکوبی رویدادها و خاطرات کودکی سرچشمه نمی‌گیرد بلکه بخشی از آن در تجربیات نیاکان‌مان ریشه دارد که از طریق صدها نسل به ما منتقل شده است. بعدها این نگاه، در نظریه ناخودآگاه جمعی، توسط یونگ، به صورت منسجم‌تر مطرح شد. البته باید توجه داشت که از دیدگاه فروید، ناخودآگاه به معنای نافعال و خاموش نیست بلکه مخزن فعالی است که نیروها همواره برای ورود به هشیاری در تلاش‌اند و خیلی از آنها نیز موفق شده و با تغییر به اشکال دیگر به حوزه هشیاری راه پیدا می‌کنند که فروید با طرح موضوع مکانیزم‌های دفاعی به این بحث پرداخته است.[۱۲]
در رابطه با چیستی و چگونگی ضمیر ناخودآگاه و میزان و سطح تاثیرگذاری آن بر شخصیت و رفتار، همزمان با طرح آن توسط فروید تا کنون دیدگاه‌های موافق و مخالف بسیاری ابراز شده است. از مهمترین اشکالات مطرح شده در ارتباط با ناخودآگاه می‌توان به نقص در روش‌شناسی و تمرکز و تاکید بیش از حد بر دوران کودکی اشاره کرد.[۱۳]
پانویس
- ↑ unconscious
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی – روانپزشکی، 1386ش، ج2، ص1553.
- ↑ Psychoanalysis
- ↑ فروید، شرحی کوتاه درباره روانکاوی، 1382ش، ص4.
- ↑ Sigmund Freud
- ↑ سادوک و دیگران، خلاصه روانپزشکی؛ علوم رفتاری، روانپزشکی بالینی، ج1، 1393ش، ص231.
- ↑ به این دو، ناخودآگاه نهفته و ناخودآگاه سرکوب‌شده نیز می‌گویند.
- ↑ فیست و دیگران، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص37.
- ↑ فیست و دیگران، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص41.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی هیلگارد، 1396ش، ص458.
- ↑ پورافکاری، فرهنگ جامع روانشناسی – روانپزشکی، 1386ش، ج2، ص1553.
- ↑ فیست و دیگران، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص38.
- ↑ فیست و دیگران، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص87.
منابع
- اتکینسون، ریتا ال و دیگران؛ زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1396ش.
- پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روانشناسی – روانپزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386ش.
- سادوک، بنجامین جیمز و دیگران، خلاصه روانپزشکی؛ علوم رفتاری، روانپزشکی بالینی، تهران، ارجمند، 1393ش.
- فروید، زیگموند، شرحی کوتاه درباره روانکاوی، ترجمه حسین پاینده، ارغنون، ش21، 1382ش.
- فیست، جس و دیگران، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، روان، 1397ش.