طلاق در قوم بلوچ

طلاق در قوم بلوچ؛ پایان قانونی و شرعی زندگی مشترک زن و شوهر در قوم بلوچ.

طلاق در قوم بلوچ، بر اساس گرایش‌های فرهنگی و مذهبی؛ پدیده‌ای منفور است و در مناطق بلوچ‌نشین به‌صورت تاریخی، پایین‌ترین آمار را داشته است؛ اما در سال‌های اخیر گزارش‌ها نشان می‌دهد که آمار طلاق در برخی مناطق بلوچ‌نشین، رو به افزایش است. کارشناسان، برخی آداب‌ورسوم خاص ازدواج سنتی را عامل مهم افزایش طلاق در قوم بلوچ دانسته‌اند.

جایگاه فرهنگی طلاق

طلاق در فرهنگ عمومی بلوچ یک امر ناپسند تلقی می‌شود و به‌ویژه برای زنان با پیامدهایی ناگوار مانند بی‌عزتی و بی‌آبرویی همراه است. از نظر کارشناسان، ازدواج که در قوم بلوچ، امر مقدسی است با آداب‌ورسوم کهنه و خاصی همراه است که امروزه با وجود قبح طلاق، منجر به افزایش جدایی زوج‌های بلوچ شده است. در میان بلوچ‌های پاکستان و ایران طلاق برای زنان سختی‌هایی دارد و بیشتر، مردان در مورد آن تصمیم می‌گیرند و اقدام به طلاق می‌کنند. در موارد بسیاری، زنان با طلاق عاطفی در خانواده رها می‌شوند.

عوامل طلاق

از نظر کارشناسان، بخش عظیمی از طلاق‌های قوم بلوچ، ریشه در نمودهای سنتی ازدواج این مردم دارد. پژوهش انجام‌شده در 1394ش در شهر زاهدان، نشان می‌دهد که ازدواج‌ اجباری، چندهمسری، ازدواج مبادله‌ای و ازدواج در سن کم به‌عنوان نمودهای رایج ازدواج در فرهنگ بلوچ، عامل بسیاری از طلاق‌ها است. فقر، بیکاری، اعتیاد، عدم تفاهم زوجین، مداخلۀ دیگران، بی‌سوادی، خیانت، توقعات بی‌جا و ناآگاهی طرفین از حقوق هم‌دیگر و تهاجم فرهنگی نیز در گرایش بلوچ‌ها به طلاق نقش دارد.

سن و آمار طلاق در قوم بلوچ

آمارها نشان می‌دهد که به‌رغم پایین‌بودن نسبی آمار طلاق در سیستان و بلوچستان ایران، اما این آمار در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. سن طلاق نیز میان بلوچ‌ها در سال‌های اخیر پایین آمده است. بر اساس آمار ارائه شده از سوی ادارۀ ثبت احوال سیستان و بلوچستان در 1400ش، میانگین سن طلاق 32،7 سال در مردان و 28،2 سال در زنان بوده است.

مرجع رسیدگی به امور طلاق

در فرهنگ سنتی بلوچ، اختلافات زناشویی با پادرمیانی بزرگان اجتماعی و مذهبی حل‌وفصل می‌شود. این روش امروزه در میان بلوچ‌های افغانستان و پاکستان بیشتر رایج است. آنها سازش را بر طلاق ترجیح می‌دهند، اما در صورت عدم سازش، بزرگان دینی طلاق را بیشتر بدون ثبت رسمی اجرا می‌کنند. نهاد رسمی رسیدگی به امور طلاق، دادگاه خانواده است.

انواع طلاق

الف) طلاق یک‌جانبه؛ از لحاظ شرعی و قانونی حق طلاق با مرد است و از همین جهت در خیلی موارد مردان بلوچ به‌صورت یک‌جانبه اقدام به طلاق می‌کنند که حتی زنان اطلاعی از آن ندارند. این طلاق اگر در دادگاه صورت بگیرد، قانون جمهوری اسلامی ایران فقط در هنگام ثبت طلاق حضور زن را اجباری می‌داند.

ب) طلاق توافقی؛ در این حالت، زن و شوهر توافق می‌کنند که از هم جدا شوند و این توافق در حکم دادگاه ثبت می‌شود و ضمانت اجرای قانونی پیدا می‌کند. در این طلاق به‌طور معمول زن از تمام یا بخشی از حقوق مالی خود می‌گذرد تا شوهر خود را به جدایی راضی کند. کارشناسان معتقدند که در چند سال اخیر آمار این نوع طلاق میان بلوچ‌های زاهدان ایران رو به افزایش است و نشان‌دهندۀ کاهش حساسیت اجتماعیِ بلوچ‌ها نسبت به طلاق، است.

ج) طلاق قضایی؛ طلاق قضایی آن است که دادگاه به درخواست زن، حکم طلاق را صادر می‌کند. در این موارد با وجود اجازۀ قانونی زن برای درخواست طلاق؛ اما در قوم بلوچ که سنت‌ها محکم‌تر از قوانین رسمی است، درخواست طلاق از سوی زن، پیامدهای منفی زیادی برای او دارد و حتی در بیشتر موارد، زن از سوی خانوادۀ خود نیز حمایت نمی‌شود. از این جهت در قوم بلوچ آمار طلاق قضایی بسیار پایین است.

د) جن‌طلاق/ زن‌طلاق؛ در فرهنگ بلوچ، گاهی شخص برای نشان‌دادن تعهد خود به یک پیمان خاص یا اعلان برائت از اتهامی که متوجه او شده و یا حتمی‌ساختن انتقام خود از شخص یا طایفۀ دیگر، قسم زن‌طلاق یاد می‌کنند. این قسم با کفاره هم قابل جبران نیست و در صورت عدم موفقیت یا ثابت شدن جرم او، ولو بر خلاف میل باطنی، زن او مطلقه می‌شود.

ه) طلاق عاطفی؛ از نظر کارشناسان، هرچند آمارها حکایت از نرخ پایین طلاق در قوم بلوچ دارد، اما مشاهدات عینی نشان‌دهندۀ آمار بالای طلاق عاطفی در قوم بلوچ است. عوامل فرهنگی زیادی از جمله ازدواج‌های اجباری و زودهنگام، پدیدۀ چندهمسری، سنت خون‌بس و مشکلات اقتصادی در قوم بلوچ، باعث می‌شود که رابطۀ زن و شوهر سرد شود و از حضور در کنار هم رنج ببرند و چه‌بسا به خشونت‌ علیه زن منجر می‌شود. در مواردی، زنان با چند فرزند و بدون طلاق قانونی، رها می‌شود.

پیامدهای طلاق

کارشناسان در بررسی پیامدهای طلاق به موارد زیر در قوم بلوچ توجه کرده‌اند:

الف) در فرهنگ مردسالار قوم بلوچ، ممکن است طلاق پیامد محسوسی برای مردان نداشته باشد؛ اما برای زنان پیامدهای دردناکی چون بیماری‌های روانی، طردشدگی اجتماعی و حتی خانوادگی، فقر و درماندگی را به‌دنبال دارد. در مواردی که ازدواج ثبت رسمی نشده، طلاق نیز ثبت نمی‌شود. در این صورت زن از حمایت‌های حقوقی مانند ازدواج مجدد و حمایت‌های اجتماعی که نیاز به سند رسمی دارد، محروم می‌شود.

ب) بسیاری از مردان که دو یا چند همسر دارند، فرزندان همسران قبلی را به حال خود رها می‌کنند. در این صورت فرزندان در کنار تحمل تمام رنج‌های مادر، با افت و ترک تحصیل، ازدواج زود‌هنگام و گرفتار شدن به‌ دام گروه‌های تبه‌کار و خطر اعتیاد رو‌به‌رو هستند. بیشتر این فرزندان همیشه احساس تنهایی و سرخوردگی می‌کنند.

ج) از نظر کارشناسان طلاق با ویرانی بنیاد خانواده، موجب گسترش دامنۀ فقر و افزایش بزه و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود؛ زیرا برخی زنان مطلقه و فرزندان طلاق، برای امرار معاش به مشاغل غیر قانونی و غیر اخلاقی و یا تکدی‌گری روی می‌آورند.

د) طلاق در فرهنگ بلوچ یک پدیدۀ منفور است، اما گاهی زندگی زناشویی برای طرفین و فرزندان غیر قابل تحمل می‌شود و در بسا موارد به‌ویژه خانواده‌های چندهمسری، منجر به خودکشی زنان می‌شود. بر این اساس طلاق تنها راه برون‌رفت از این معضل است. از نظر کارشناسان در این موارد، طلاق تنها راه بوده و سبب رهایی کودکان از خشونت‌های خانوادگی و سؤاستفاده از آنها می‌شود.

منابع

• «اثرات مثبت طلاق برای کودکان»، وب‌سایت کودکان، تاریخ درج مطلب: 11 ژانویۀ 2023م.
• «افتخار سیستان و بلوچستان به آخرین رتبه در طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1396ش.
• براهوی، مهرنگار و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، اولین کنفرانس بین‌المللی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مؤسسۀ علوم فناوری خوارزمی شیراز، تاریخ انتشار: 21 بهمن 1394ش.
• «بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان / ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1401ش.
• «حکایت زنان شوهردار بی‌شوهر سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1396ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصل‌نامۀ زن و جامعه، شمارۀ 46، تابستان1400ش.
• «رنجهای چندهمسری در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1398ش.
• «طلاق و تأثیرات آن در زندگی شخصی و اطرافیانش»، وب‌سایت مجلۀ سلامتی، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1403ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• «فضای مجازی و فشار اقتصادی؛ اهرمهای افزایش‌دهنده طلاق عاطفی»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1400ش.
• «مهمترین علل وقوع طلاق / سن طلاق در سیستان و بلوچستان رو به کاهش است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آّبان 1392ش.
• «میانگین سن ازدواج و طلاق در سیستان و بلوچستان چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، 8 دی 1400ش.
• «وقتی طلاق مد میشود! / زاهدان بالاترین رتبۀ آمار طلاق توافقی در سیستان و بلوچستان را دارد»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1394ش.
• یوسفی، فرحناز، «تأثیر مدیرنیته در تغییر سبک زندگی خانوادههای بلوچ»، فصلنامۀ مطالعات میان‌فرهنگی، شمارۀ 50، بهار 1401ش.