طوطی‌نامه
طوطی‌نامه؛ اثر داستانی عبرت‌آموز با موضوع فریب‌کاری زنان.
طوطی‌نامه، یکی از آثار داستانی مربوط به قرن هشتم است که توسط ضیاء نخبشی تألیف شده است. این اثر مجموعه‌ای از چندین داستان با موضوعات مختلف و با محوریت فریب‌کاری زنان است.[۱] داستان‌های آن از فرهنگ‌های مختلف هندی، ایرانی و عربی گرفته شده است. طوطی‌نامه در هندوستان تألیف شد.[۲] اصل کتاب، مربوط به ادبیات سانسکریت بوده و نخبشی کتاب را به دلیل داشتن نثر متکلف، بازنگری کرده است.[۳] این کتاب در حال حاضر توسط انتشارات مختلفی به چاپ رسیده است.[۴]
ویژگی‌ها
طوطی‌نامه همانند «هزارویک شب»، «امیرارسلان نامدار» و «سلیم جواهری» در چارچوب ادبیات عامیانه نوشته شده است. این کتاب یک اثر تمثیلی با سبک و اسلوب هندی است که مخاطب را در داستان‌های خود با انبوهی از عناصر مواجه می‌کند. داستان‌های طوطی‌نامه با نثر ساده و ابتدایی نگارش شده و ارتباطی میان داستان‌های آن وجود ندارد. در این اثر، جدال میان عقل و عشق، خیر و شر و دنیا و آخرت میان مجادلات طوطی و خجسته دیده می‌شود. داستان‌ها از دید یک دانای کل بیان می‌شوند و عناصر فانتزی و سرگرمی نیز در این داستان‌ها قابل رویت هستند. در حکایات این داستان از ادیان مختلف، سخن به میان آمده است. نام صاحبان مذاهب، عارفان و سالکان نیز در متن برخی از حکایات به چشم می‌خورد. ارزش‌هایی مانند گذشت، بخشش، پاک‌دامنی، عدالت‌خواهی و وفاداری در قلم نویسنده نیز دیده می‌شود. در این کتاب همة موجودات جان‌دار هستند و مانند انسان توانایی تکلم دارند. زمان و مکان در این اثر بی‌معنی بوده و هیچ چیز غیر ممکنی در آن وجود ندارد. زنان و مردان بسیاری در داستان‌ها حضور دارند اما قدرت تأثیرگذاری زنان بیش‌تر است. در حکایات آن آیات قرآن، نکات و گزیده‌گویی‌های انسان‌های بزرگ به وفور دیده می‌شود. اغلب حکایات پایان خوشی دارند و خوبی بر بدی غلبه می‌کند.[۵] در این اثر از ۵۲۱ شخصیت استفاده شده است. بیش‌تر شخصیت‌ها را حیوانات تشکیل می‌دهند.[۶] نخبشی در خلال حکایات از بیماری‌های مختلف نیز نام برده است.[۷]
خلاصه داستان
طوطی‌نامه، داستان بازرگان ثروتمند و سرشناسی است که طوطی بسیار دانا و زیرکی دارد. بازرگان تصمیم به سفر گرفته و همسر و زندگی خود را به طوطی می‌سپارد. او از طوطی می‌خواهد تا هرچه در نبود او اتفاق می‌افتد به خاطر بسپارد. زن به‌وسیلة پیرزنی مکّار به مرد دیگری دل می‌بندد. او راز خود را با جفت طوطی (شارک) در میان می‌گذارد. شارک او را نصحیت کرده اما زن از نصیحت او خشمگین می‌شود. او شارک را بر زمین زده و می‌کشد. طوطی در ظاهر زن را تشویق به رفتن کرده و خود را موافق کار او نشان می‌دهد. اما هر شب پیش از رفتن زن از خانه او را سرگرم کرده و داستانی برای او تعریف می‌کند. او ۵۲ شب داستان‌های مختلف را برای خجسته (زن بازرگان) تعریف کرد تا بازرگان به خانه بازگردد. پس از بازگشت بازرگان، طوطی ماجرا را برای او تعریف می‌کند. بازرگان زن خود را کشته و طوطی را نیز آزاد می‌کند.[۸]
زمان
در طوطی‌نامه با فشردگی زمان روبه‌رو هستیم. زمانِ روایت داستان در مقایسه با زمان واقعی کوتاه‌تر است. طوطی هر شب تا سپیده‌دم برای خجسته داستان‌هایی را روایت می‌کند اما زمان داستان به نظر خواننده کمتر از ۱ یا ۲ ساعت می‌آید. نویسنده با استفاده از تکنیک فشردگی زمان، سخنان طوطی را برای مخاطب بسیار کوتاه می‌کند.[۹]
مکان
مکان در اغلب این داستان‌ها نامشخص و فرضی است. برخی مکان‌ها واقعی نیستند. در ۳۸ مورد از این داستان‌ها به مکان‌هایی مانند طبرستان، هند، کامرو، مازندران، چین، زابل، کرمان، کابل، بابل و سیستان اشاره شده است.[۱۰]
راوی
اصلی‌ترین راوی این داستان‌ها، طوطی است؛ اما برخی داستان‌ها را حیواناتی مانند شارک، مار و شغال و همچنین تعدادی را خجسته، وزیر، پادشاه و راهب روایت می‌کنند.[۱۱]
حجم داستان‌ها
داستان‌های طوطی‌نامه از نظر حجم به سه دسته تقسیم می‌شوند:
داستان بلند؛ داستان اصلی طوطی‌نامه که با محوریت میمون، طوطی، خجسته و امیرزاده بیان می‌شود. طوطی و خجسته بیش‌تر از سایر شخصیت‌ها در طول داستان‌ها دیده می‌شوند.
داستان متوسط؛ این داستان‌ها تعداد شخصیت‌های محدودتر و پیچیدگی حوادث محدودتری دارند.
داستان کوتاه؛ این داستان‌ها از نظر شخصیت و حوادث بسیار محدود هستند و اغلب شامل داستان‌های فرعی طوطی‌نامه می‌شود. ۴۰ داستان از کل داستان‌های طوطی‌نامه کوتاه هستند.[۱۲]
آداب و رسوم در طوطی‌نامه
در طول داستان، نویسنده به آداب و رسوم مختلف اشاره می‌کند؛ به طور مثال رسم شرط‌بندی،[۱۳] رو دادن برای وفای به عهد[۱۴] و برخی احکام اسلامی در خلال داستان‌ها به چشم می‌خورد.[۱۵] در برخی از داستان‌ها از زبان گربه به شیر، آداب کشورداری آموخته می‌شود.[۱۶]
باورها در طوطی‌نامه
در طوطی‌نامه به برخی باورهای عامیانه اشاره شده است؛ به طور مثال باور به آفرینش گربه از دماغ شیر،[۱۷] باور به وجود برخی موجودات دریایی،[۱۸] باور به وجود ققنوس،[۱۹] باور به اختراع علم موسیقی[۲۰] و باور به وجود حوض قاضی که افراد ناپاک را در خود فرو می‌برد.[۲۱]
پانویس
- ↑ نبی‌لو، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۱.
- ↑ موسوی‌نیا، «معرفی و تحلیل طوطی‌نامه ضیا نخبشی»، ۱۳۹۷ش، ص۵.
- ↑ حاجی آقا بابایی، «بررسی روایت‌شناسانه طوطی‌نامه»، ۱۳۹۶ش، ص۵۳.
- ↑ «کتاب طوطی‌نامه»، سایت ایران کتاب.
- ↑ موسوی‌نیا، «معرفی و تحلیل طوطی‌نامه ضیا نخبشی»، ۱۳۹۷ش، ص۵-۶.
- ↑ نبی‌لو، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۱.
- ↑ فرضی، «بازتاب طب در طوطی‌نامه نخبشی»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۵.
- ↑ حاجی آقا بابایی، «بررسی روایت‌شناسانه طوطی‌نامه»، ۱۳۹۶ش، ص۵۳.
- ↑ حاجی آقا بابایی، «بررسی روایت‌شناسانه طوطی‌نامه»، ۱۳۹۶ش، ص۷۲.
- ↑ نبی‌لو، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۹.
- ↑ نبی‌لو، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ نبی‌لو، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۶-۱۴۷.
- ↑ نخبشی، طوطی‌نامه، ۱۳۷۲ش، ص۹۵.
- ↑ چهل طوطی، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۰۱۷.
- ↑ نخبشی، طوطی‌نامه، ۱۳۷۲ش، ص۲۲۰.
- ↑ ثغری، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، ۱۳۸۵ش، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۸ش، ج۱۰، ص۲۶۶؛بلعمی، تاریخ‌نامۀ طبری، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۹.
- ↑ نخبشی، طوطی‌نامه، ۱۳۷۲ش، ص۱۰۵.
- ↑ ثغری، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۵.
- ↑ ثغری، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۶.
- ↑ چهل طوطی، چ فقیر، ۱۲۶۴ق، ص۵۶و۶۰.
منابع
- ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به‌تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- بلعمـی، محمد، تاریخ‌نامۀ طبری، به‌تحقیق محمد روشن، تهران، سروش، چ۱، ۱۳۷۸ش.
- ثغری، عماد، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، به‌تحقیق شمس‌الدین آل‌احمد، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۸۵ش.
- «چهل‌طوطی»، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، به‌تحقیق حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، تهران، ۱۳۹۱ش.
- چهل‌طوطی، چ تصویری، به‌تحقیق عبادالله فقیر، ۱۲۶۴ق.
- حاجی آقا بابایی، محمدرضا، «بررسی روایت‌شناسانه طوطی‌نامه»، متن‌پژوهی ادبی، س۲۱، شماره ۷۴، ۱۳۹۶ش.
- فرضی، حمیدرضا و سلطانی قدیم، حسین، «بازتاب طب در طوطی‌نامه نخبشی»، فصل‌نامه تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شماره ۳۴، ۱۳۹۶ش.
- «کتاب طوطی‌نامه»، سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۱ش.
- موسوی‌نیا، سمیه، «معرفی و تحلیل طوطی‌نامه ضیا نخبشی»، فصل‌نامه اورمزد، شماره ۴۳، ۱۳۹۷ش.
- نبی‌لو، علی‌رضا و اکبری، منوچهر، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، فصل‌نامه پژوهش‌های ادبی، س۵، شماره ۱۸، ۱۳۸۶ش.
- نخشبی، ضیاءالدین، طوطی‌نامه، به‌تحقیق فتح‌الله مجتبائی و غلام‌علی آریا، تهران، منوچهری، چ۱، ۱۳۷۲ش.