علوم قرآن

علوم قرآن؛ مجموعه‌‌‌‌ای از دانش‌های مرتبط با قرآن.

علوم قرآن، به مجموعه‌اى از دانش‌ها گفته می‌شود كه زمینه‌ساز فهم و درك قرآن است و دانستنی‌های لازم برای تفسیر قرآن یا پژوهش پیرامون قرآن را ارائه می‌کند. اصطلاح علوم قرآن از سوی دانشمندان این حوزه، در سه معنا به کار رفته است:

1. علومی که در قرآن وجود دارد. (علوم فی القرآن)
2. دانش‌هایی که به‌طور مستقیم در فهم قرآن مورد استفاده قرار می‌گیرد. (علوم للقرآن)
3. مسائلی که به گونه‌ای با قرآن و موضوعات وابسته به آن مرتبط است. (علوم حول القرآن)

تفاوت علوم قرآن و معارف قرآن

علوم قرآن، رویکرد برون‌متنی دارد و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسيرى نمی‌پردازد، اما معارف قرآن با رویکرد درون‌متنی، محتواى قرآن را مورد توجه قرار می‌دهد و به‌عنوان يك نوع تفسير موضوعى به‌کار مى‌رود. زرقانى (درگذشت 1367ق)، علوم قرآن را ناظر به مسائل و مباحثى دانسته که متعلق به «قرآن» از جهت نزول، ترتیب، جمع، كتابت، قرائت، تفسیر، ناسخ، منسوخ و نظایر اینها است.

علوم قرآن، آن‌گونه كه امروز رایج است، با آن‌چه در سده‌هاى نخستین مصطلح بود، متفاوت است. به‌عنوان مثال، در گذشته علوم قرآنى، بر مباحث تفسیرى قرآن نیز اطلاق مى¬شد؛ اما به تدریج كثرت و تنوّع مباحث سبب شد میان علوم قرآن و علم تفسیر مرزبندى روشنی به‌وجود آید.

پیشینه علوم قرآن

دانشمندان علوم قرآنى معتقدند، على بن ابى‌طالب از پیشگامان تفسیر و علوم قرآن بوده و افرادی مانند ابن‌عباس، تفسیر قرآن را از او آموخته‌اند. مصحف تفسیری امام علی، نخستین اثری است که برخی از مباحث علوم قرآن را در بر دارد. این مصحف، همزمان با جمع‌آوری قرآن به ترتیب نزول به مسائلی مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و همچنین اسباب نزول پرداخته است. جلال‌الدین سیوطى نیز بر این باور بوده که امام علی در میان خلفا، بیشترین مباحث را در زمینه علوم قرآنى بیان كرده است. عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب نیز از جمله كسانى هستند كه جایگاه والایی در تفسیر و قرائت قرآن داشته‌‌اند. با توجه به مدارک موجود، یحیی بن‌ یعمر (درگذشت 89ق) اولین کسی بود که درباره قرآن به بحث و بررسی پرداخت و کتابی در فن قرائت قرآن نوشت. بعد از او حسن بصری (درگذشت 110ق) کتابی در عدد آیات قرآن تدوین کرد.

کارکرد علوم قرآن

توجه به محتوای قرآن، فرع بر شناخت کامل قرآن و اثبات خاستگاه الهی آن است و این یکی از مهم‌ترین کارکردهای علوم قرآن است. همچنین در علوم قرآن، اثبات می‌شود که تمام قرائت¬های موجود از قرآن یا برخی از آن‌ها ما را به همان نص الهی می‌رساند که بر پیامبر اکرم نازل شده است. کمک به تشخیص آیه منسوخ از ناسخ در قرآن و همچنین تبیین متشابهات در قرآن، از دیگر کارکردهای علوم قرآن است که با تکیه بر آن، استفاده از مفاهیم قرآن برای استنباط احکام، ممکن می‌گردد.

رابطه علوم قرآن با سایر علوم

علوم قرآن با مجموعه‌ای دانش‌ها دارای اشتراک موضوعی یا محتوایی است؛ از جمله می‌توان به این دانش‌ها اشاره کرد:

1. تاریخ و سیره در مباحثی مانند حالات پیامبر قبل و بعد از نزول وحی، سیر تاریخی تدوین قرآن و اهتمام پیامبر و صحابه به کتابت قرآن، دارای اشتراک است.
2. حدیث، خاستگاه اولیه علوم قرآن بوده و آنچه درباره قرآن از پیامبر، امامان و یا صحابه و تابعان نقل شده در قالب احادیث به دست ما رسیده است.
3. ادبیات با مجموعه دانش‌های لغت، اشتقاق، صرف، نحو، بیان و بدیع و همچنین کتاب‌هایی مانند المفردات فی غریب القرآن (از راغب اصفهانی)، مجمع البحرین (از طریحی)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (از حسن مصطفوی) و لسان العرب (از ابن‌منظور) برای تبیین واژه‌ها و مفاهیم قرآنی به‌کار گرفته می‌شوند.
4. دانش کلام در تبیین چگونگی وحی، وجوه اعجاز قرآن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان در همآوردی و اثبات عدم تحریف قرآن، با علوم قرآن مشترک است.
5. اصول فقه در مباحثی از قبیل عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین با علوم قرآن دارای اشتراک است.

منابع

• جناتی، محمدابراهیم، «سیر تاریخی تفسیر و علوم قرآن»، کیهان اندیشه، 1368ش، شماره 28.
• جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنی، قم، موسسه بوستان کتاب، 1383ش.
• زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، 1424ق.
• معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی تمهید، 1381ش.
• نصیری، علی، «فلسفه علوم قرآنی»، قبسات، 1385ش، شماره 39 و 40.