عیدی در قوم بلوچ

عیدی در قوم بلوچ؛ آداب و رسوم ویژه روز عید نزد مردم بلوچ.

عیدی در قوم بلوچ، از پیشینۀ فرهنگی و تاریخی برخوردار است و اعیاد مذهبی میان مردم بلوچ، از اهمیت فراوان برخوردار است. بلوچ‌های ایران به عید نوروز نیز توجه ویژه‌ای دارند. مراسم عیدی مردم بلوچ به‌طور معمول، گروهی است و از مدت‌ها قبل برای آن آماده می‌شوند.

مفهوم‌شناسی‌

منظور از عیدی در قوم بلوچ، آیین‌ها و مراسم‌های مختلف مذهبی و فرهنگی است که این مردم به‌منظور تجلیل از اعیاد برگزار می‌کنند.

جایگاه عیدی در فرهنگ مردم بلوچ

مردم بلوچ که بیشتر در مرزهای سه ‌کشور همسایه شامل ایران، پاکستان و افغانستان زندگی می‌کنند، مشترکات فرهنگی خود را از دوران‌های بسیار دور حفظ کرده‌اند. آیین تجلیل از اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی از مشترکات فرهنگی و مذهبی این مردم است که رعایت آن را سبب حفظ هویت فرهنگی و تاریخ خود می‌دانند. مردم بلوچ، اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی را فرصتی مناسب برای سپاسگزاری از خداوند، زدودن کینه از دل‌ها، گسترش هم‌دلی در میان مؤمنان و آراستن ظاهر و باطن می‌دانند. این مردم روز‌ها قبل از آمدن عید، برای استقبال از آن آماده می‌شوند. مردم بلوچ به‌ویژه زنان، در ایام عید بهترین لباس‌ها و زیورآلات خود را می‌پوشند.

استقبال از عید

1. خرید؛ زنان بلوچ مدتی قبل از عید برای تهیۀ لباس‌های محلی اقدام می‌کنند. با نزدیک شدن عید، بازار‌های لباس‌فروشی و شیرینی‌فروشی، رونق می‌گیرد. خرید عید بیشتر توسط زنان انجام می‌شود.

2‌ آراستن منازل؛ زنان بلوچ در برگزاری جشن‌ها نقش کلیدی دارند، منازل خود را آراسته و با دود کردن گیاهان خوش‌بو مانند سوچکی به کوچه و روستای محل سکونت خود، شادابی می‌بخشند. این زنان مساجد و عیدگاه را برای ادای نماز عید، تمیز و خوش‌بو می‌کنند.

3. پختن شیرینی محلی؛ زنان بلوچ سه روز قبل از عید، با پختن شیرینی‌ها محلی، آمادۀ پذیرایی از اقوام و خویشاوندان می‌شوند.

4. حنابندان؛ شب قبل از عید، زنان و دختران بلوچ، روی دست‌ها و پاهای خود با استفاده از حنای محلی نقش‌هایی ترسیم می‌کنند. بیشتر این نقش‌ها برگرفته از نقوش سوزن‌دوزی بلوچی است و توسط زنان ماهر انجام می‌شود.

5. آراستن گوسفند قربانی؛ مردم بلوچ به‌طور معمول در روز عید قربان، گوسفند قربانی می‌کنند، قبل از عید، دست روی پشت گوسفند گذاشته نیت می‌کنند، سپس پشم گوسفند را می‌شورند و شاخ و پشم آن را با حنا رنگ می‌کنند.

مراسم روز عید

نزد مردم بلوچ آیین تجلیل از عید قربان و عید فطر تفاوت چندانی ندارد. بلوچ‌های اهل‌سنت سه روز عید دارند و به‌طور معمول مراسم‌های زیر را در روزهای عید اجرا می‌کنند: 1. نماز عید؛ مردان بلوچ در صبح عید، با لباس‌های نو و معمولاً سفیدرنگ، با پای پیاده و «الله‌اکبر» گویان به طرف عیدگاه می‌روند و نماز عید را با شکوه برگزار می‌کنند.

2. هَک‌پَهلی؛ یک سنت دیرینه برای روز عید نزد مردم بلوچ است. بلوچ‌ها معتقدند که اگر در طول سال، کسی خطایی کرده باشد و کسی را رنجانده ‌باشد، در روز عید بر اساس این سنت در پیشگاه خداوند بخشیده خواهد شد. مردم بلوچ بعد از ادای نماز عید، هم‌دیگر را در بغل گرفته و با سه‌بار روبوسی از هم‌دیگر طلب حلالیت می‌کنند. این سنت با رفتن به‌خانه‌های دوستان و آشنایان ادامه پیدا می‌کند. با اجرای این سنت تمام کینه‌ها و کدورت‌های گذشته از بین می‌رود.

3. کیسۀ برکت؛ بزرگان روستا چه مرد یا زن، در روز عید فطر با کیسه‌ای که از پیش آماده کرده‌اند، بعد از نماز عید به‌ جمع‌آوری نذورات، فطریه و کفاره می‌پردازند که در گویش محلی به آن کیسۀ برکت می‌گویند. پس از جمع‌آوری، آن را در اختیار فقرا و نیازمندان قرار می‌دهند.

4. آجیل مشکل‌گشا؛ برخی از زنان بلوچ بعد از نماز مغرب روز عید، به مسجد رفته، آجیلی را که از قبل بسته‌بندی کرده‌اند، به نیت طلب حاجت، میان زنان نمازگزار تقسیم می‌کنند.

5. زیارت قبور؛ بلوچ‌ها بعد از ادای نماز به‌صورت دسته‌جمعی به‌ قبرستان رفته برای اهل قبور فاتحه خوانده و طلب آمرزش می‌کنند و شیرینی که زنان آماده کرده‌اند، میان حاضرین تقسیم می‌شود.

6. صلۀ رحم؛ مردم بلوچ، دیدوبازدید عید را از خانۀ کسانی شروع می‌کنند که یکی از نزدیکان آنها قبل از عید فوت کرده باشد و یا بیمار باشد. بعد از آن، به‌ترتیب به خانۀ بزرگ طایفه، پدربزرگ و مادربزرگ و پدر و مادر می‌روند و طلب حلالیت می‌کنند. در سه روز عید مردم بلوچ به‌ویژه اهل‌سنت کار و فعالیت خود را تعطیل کرده و به ‌جشن و تفریح و دیدوبازدید می‌پردازند.

7. اهدای عیدی؛ بزرگ‌سالان ببلوچ در مراسم عیدی، به کودکان عیدی می‌دهند. همچنین در دوران نامزدی که در گویش محلی به آن دشتاری می‌گویند، در عید قربان، فطر و نوروز اگر داماد در قبیلۀ خود حضور داشته باشد، پدر عروس او را دعوت می‌کند. داماد همراه با گوسفند به خانۀ عروس می‌رود و بعد از ختم مهمانی، مبلغی را به‌عنوان عیدی تقدیم می‌کند.

8. صلح و دوستی؛ همه‌ساله در عید قربان و فطر، مناطق بلوچ‌نشین، شاهد برقراری صلح و آشتی میان افراد، اقوام و طوایف درگیر و دارای اختلاف طایفه‌ای است؛ 9. مراسم عروسی؛ یکی از سنت‌های دیرینۀ مردم بلوچ برگزاری جشن عروسی جوانان در روز عید قربان یا فطر است. این مردم عقیده دارند که جشن عروسی در چنین ایامی، باعث خوش‌بختی، عشق و علاقۀ بیشتر میان زن و شوهر می‌شود. جوانانی که عروسی خود را در روزهای عید برگزار کنند، از سوی اقوام و بزرگان هدایای ویژه دریافت می‌کنند.

10. جشن و بازی محلی؛ مراسم عیدی مردم بلوچ با آهنگ‌ها و رقص‌های محلی همراه است. آنها در روز‌های عید، مسابقۀ سنتی شترسواری نیز برگزار می‌کنند. در عید قربان، به‌طور معمول بزرگ فامیل از گوشت قربانی، غذایی تهیه کرده روز اول عید را در خانۀ او جشن می‌گیرند.

خوراکی‌های عیدی

تحقیقات نشان می‌دهد که با توجه به اهمیت عید میان مردم بلوچ، این مردم در سفرۀ عیدی در کنار میوه، شیرینی و خوراکی‌های محلی، خوراکی‌های مخصوص عید نیز دارند.

1. سیوایی؛ این شیرینی را از سبوس برنج به‌صورت رشتۀ باریک درست می‌کنند. بعد از سرخ کردن با روغن حیوانی، آب و شکر به آن افزوده و مانند ماکارونی دم می‌کنند. این شیرنی در صبحانۀ عید قربان و افطاری عید فطر سرو می‌شود.

2. پوسک‌خوری؛ بیشتر مردم بلوچ به‌ویژه کسانی که حج کرده باشند، در روز عید قربان گوسفند قربانی می‌کنند. پس از ذبح قربانی، پشم آن را با دست کنده، شکم آن را خالی می‌کنند. پس از شستن و پاک کردن داخل شکم، شکم آن را دوباره با رودۀ آن بخیه زده، پوست گوسفند را روی آتش می‌سوزانند تا رنگ قهوه‌ای بگیرد. سپس با آب و نمک می‌شورند. قبل از تقسیم گوشت، پوست کباب شدۀ آن به‌ویژه پوست دنبه را جدا کرده، به‌عنوان عیدی به اعضای خانواده، همسایگان و به‌ویژه تازه‌عروس‌ها و تازه‌دامادها هدیه می‌دهند که در گویش محلی به آن پوسک‌خوری می‌گویند.

عید نوروز

نوروز عید باستانی ایران است و میان بلوچ‌های ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. مردم بلوچ در کنار آداب و رسوم عمومی مانند خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو، جشن‌ و پای‌کوبی، آیین‌های ویژه مانند آراستن گوسفندان، سرمه‌سایی، آذین‌‌بندی درب‌های منازل، بهارچرانی، نهال‌کاری، سفرۀ هفت‌میم، نوکردن ظروف و غذای چهارراه برای تجلیل از نوروز دارند. مردم بلوچ برای تجلیل از نوروز، خوراکی‌های مخصوص چون آجیل نوروزی، کشک نوروزی و حلوای مَدَر دارند. سیزده‌بدر که در گویش محلی به آن «سفره‌بدر» می‌گویند، یکی از برنامه‌های ویژۀ نوروزی مردم بلوچ است.

پیامدهای عیدی در قوم بلوچ

1. گسترش فرهنگ اسلامی در جامعه و و انتقال آن به نسل‌های آینده.

2. آیین «هَک‌پَهلی» مردم بلوچ در ایام عید به‌ویژ اعیاد مذهبی کدورت‌ها و کینه‌های گذشته را از جامعه دور کرده، صلح و دوستی را تقویت می‌کند.

3. ایجاد و تقویت صلح و آشتی میان افراد و طوایف، امنیت منطقه‌ای و ملی را تقویت می‌کند.

4. رشد صنعت‌ گردش‌گری در مناطق بلوچ‌نشین.

منابع

• «آداب و رسوم عید فطر در سیستان و بلوچستان»، وبسایت روزنامۀ فرهیختگان، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• «آداب ازدواج در بلوچ»، وبسایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1395ش.
• اعتصامی‌فرد، صفیه، «زنان و مردان بلوچ با رپت و روپ به استقبال عید قربان می‌رود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1393ش.
• بلوچزهی، محمود، «آیینهای عید قربان در میان مردم بلوچستان»، وبسایت مجلۀ ویستا. تاریخ بازدید: 10 اردبیهشت 1403ش.
• پرگاری، صالح، و یوسفی‌فر، شهرام، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی- مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز در دورۀ پهلوی»، دوفصل‌نامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• «تشریح سنتهای عید فطر در سیستان و بلوچستان از زبان یک مردمشناس»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1402ش.
• «سفرۀ هفت‌میم و مراسم ویژه مردم جنوب ایران در نوروز»، وبسایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «سنت‌های محلی سیستان و بلوچستان در عید سعید فطر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1388ش.
• «عید قربان از آراستگی ظاهر تا پیرایش باطن / روز صلح و دوستی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1392ش.
• «عید فطر در بین مردم جنوبشرق ایران / عید برای نزدیکتر شدن دلها»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• «عید نوروز و خوراکی‌های خوشمزه آن در سیستان و بلوچستان / اینجا مردم نان سال را نماد برکت و روزی می‌دانند»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1401ش.
• ملک‌زاده، الهام، «فرهنگ نوروز در میان قوم ایرانی بلوچ: میراث ناملموس به‌مثابۀ پل اتصال اقوام ایرانی»، فصل‌نامۀ مطالعات مردم‌شناختی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار 1399ش.
• «میزبانی سیستان و بلوچستان از دو میلیون گردش‌گر نوروزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1402ش.
• «نوروز و جشنهای شادیبخش در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «نوروز در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1402ش.