غذاهای تراریخته
غذاهای تراریخته، خوراک‌های برگرفته از گیاهان اصلاح‌شده ژنتیکی برای جبران کمبود غذا.
غذاهای تراريخته، با استفاده از روش اصلاح ژنتیکی گیاهان، در چند دهۀ اخیر، راهکاری برای امنيت غذايی در جهان بوده است. این روش آزمایشگای موجب افزایش عمر مفید گیاهان، مقاومت در برابر آفات، تحمل گرما، مقاومت در برابر سرما و خشکی و مقاومت در برابر سایر تنش‌ها می‌شود. بهره‌گیری از محصولات گیاهی تراريخته، در بسیاری از كشورها دارای چالش‌های اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، محيطی، زیست‌ايمنی، تجاری و مذهبی است.
مفهوم‌شناسی
غذاهای تراریخته در تعریف سازمان جهانی بهداشت، به گیاهانی گفته می‌شود که از طریق فناوری زیستی، اصلاح ژنتیکی در آنها صورت گرفته است.[۱] امروزه با مجموعه‌ای از فنون علمی و روش‌های آزمایشگاهی، از سلول‌های زنده برای تولید دارو یا تغییر و اصلاح صفات گیاهان، حیوانات و یا انسان استفاده می‌شود. مواد غذایی تراریخته از تولیدات نوآورانۀ مهندسی ژنتیک است. مهندسی ژنتیک بخش مهمی از فناوری زیستی را شکل می‌دهد که مشتمل بر روش‌های انتقال اطلاعات ژنتیکی یک موجود به موجودی دیگر با شیوه‌ای غیر از تولیدمثل جنسی است.[۲]
تاریخچه
نخستین دانه‌های اصلاح‌شدۀ ژنتیک در 1994م کشت شد و دو سال بعد، این محصولات در سطح وسیعی در جهان تولید شدند. ذرت، سویا، کلزا و پنبه با مقاومت بالا در مقابل برخی آفات زراعی از مهم‌ترین تخم‌های تراریخته هستند که بیش‌ترین سطح کشاورزی را در جهان دارند.[۳] کشور آمریکا، پیشتاز این امر بود و پس از آن، آرژانتین، برزیل، کانادا، هند، چین، پاراگوئه، آفریقای جنوبی، اروگوئه، فیلیپین، استرالیا، اسپانیا، مکزیک، کلمبیا، فرانسه، هندوراس، جمهوری چک، پرتغال، آلمان، اسلواکی، رومانی و لهستان، در کشاورزی مواد غذایی تراریخته فعال هستند.[۴] شروع کشت مواد غذایی تراریخته در ایران به‌طور رسمی در 2004م با کشت برنج آغاز شد. در ایران فقط برنج به‌شکل تراریخته کشت شده است؛ اما برخلاف محدودیتی که در کشت محصولات تراریخته در ایران وجود دارد، واردات این محصولات آزاد است.[۵]
مزایا
کشت گیاهان تراریخته دارای تأثیرات مطلوبی است مانند: الف- افزایش مقاومت گیاه در برابر آفت، بیماری، سرمای هوا و شوری خاک؛ ب- افزایش ارزش تغذیه‌ای و کاربرد دارویی گیاه؛ ج- کاهش زمان و هزینۀ تولید محصولات؛[۶] د- اثربخشی بیشتر فسفر موجود در خاک و تثبیت نیتروژن و بهبود فعالیت فتوسنتز گیاه؛[۷] و- کنترل علف هرز و مقاومت این گیاهان نسبت به علف‌کش‌ها، به‌طوری‌که کشاورز به‌راحتی می‌تواند سیستم بدون شخم را به‌کار ببرد که تأثیر مثبت زیست‌محیطی دارد.[۸]
معایب
خطراتی که گیاهان تراریخته در پی دارند عبارت‌اند از: الف- خطر برای ذخیرۀ ژنتیکی گیاهان مختلف؛ ب- استفادۀ بی‌رویۀ کشاورزان از علف‌کش‌ها و ایجاد خطر برای سلامت محیط زیست و انسان‌ها؛ ج- کاهش تنوع زیستی و کیفیت خاک و آب به‌دلیل مقاوم بودن گیاهان تراریخته؛ د- نابودی منابع زیستی باارزش؛ ه- تأثیرات مخرب بر اکوسیستم؛ و- آسیب‌زدن به سایر گونه‌های گیاهی.[۹]
اهمیت
فناوری زیستی کشاورزی موجب بهبود كيفیت مواد غذایی شده است و هدف از مهندسی ژنتيک در کشاورزی، انتقال ژن‌های مطلوب به گياهان است. گیاهان تراریخته ويژگی‌هایی چون ارزش تغذیه‌ای بیشتر، افزايش مدت انبارداری، مقاومت در برابر آفت‌ها و ویروس‌ها دارند.[۱۰]
اصول زیستی و اخلاقی بین‌المللی
با توجه به سرعت روزافزون رشد جمعیت در جهان، مشکل عمدۀ تأمین غذا این است که چگونه میان نیاز به غذا و تولید غذای بیشتر تعادل ایجاد شود و البته این امر با مسئولیت حفاظت از محیط زیست نیز تلاقی دارد. مهندسی ژنتیک کمک می‌کند تولید گیاهان با عملکرد بهتر میسر شود؛ اما بسیاری از مصرف‌کنندگان مخالف محصولات تراریخته هستند و آنها را مضر و غیراخلاقی می‌دانند.[۱۱] در همین راستا، نهادهای بین‌المللی زیادی به این حساسیت‌ها واکنش نشان می‌دهند و معتقدند باید مقررات و دستورالعمل‌های راهبردی در جهت بهبود ایمنی و کاهش خطرات برای انسان و محیط زیست تدوین شوند. مهم‌ترین سند تعهدآور بین‌المللی در این مورد، پروتکل ایمنی-زیستی کارتاهنا است که در حال حاضر 158 کشور از جمله ایران عضو آن هستند. پیرو این سند، ایمنی محصولات تراریخته باید بر اساس یکسان‌بودن آنها با محصولات غیرتراریخته اثبات شود. علاوه بر آن، تست‌های آزمایشگاهی اختصاصی از جهت حساسیت‌زابودن پروتئین‌ها، سمی‌بودن متابولیت‌ها و ماده غذایی باید انجام شوند.[۱۲] اتحادیۀ اروپا مقرر کرده عرضۀ بازاری مواد غذایی که اصلاح ژنتیکی شده‌اند باید تابع مقررات موادغذایی ژنتیکی و خوراک باشد. همچنین، اصول و قواعد متعددی به‌منظور ارزیابی ایمنی فرایند غذاهای تراریخته تدوین شده و وسایل کنترل مواد غذایی و استفاده از سیستم‌های تضمین کیفیت این محصولات توسعه یافته‌اند.[۱۳] در به‌کارگیری از این فناوری باید احتیاط کافی لحاظ شود تا از هرگونه خطر احتمالی برای تولیدات مزرعه، انسان و جانوران پرهیز شود.[۱۴]
اصول زیستی و اخلاقی در ایران
در ایران، «شورای ایمنی زیستی» مسئول نظارت بر تولید و عرضه محصولات تراریخته است.[۱۵] طبق قانون ملی ایمنی زیستی، دولت موظّف است تمهیدات ضروری در جهت سهولت رهاسازی، کاشت و داشت، تولید و مصرف و نیز صادرات و واردات این نوع محصولات را فراهم کند.[۱۶] در اسناد ملی ایران بر توسعۀ زیست‌فناوری در تولید گیاهان با اصلاح ژنتیکی، تأکید شده است؛ اما به‌رغم این تأکیدات، جریـان‌های رسانه‌ای، مانع اجرایی‌شدن این اسناد هستند. تکیه‌گاه این جریان، ملاحظات ایمنی زیستی در مورد مواد غذایی تراریخته است. در حالی‌که، قانون ایمنـی زیسـتی، فرایندهای قانونی و ارزش‌یابی‌های مهم را در صدور مجوز تولید مواد غذایی تراریختـه لحاظ کرده است.[۱۷]
برچسب غذاهای تراریخته
برای شناخت غذاهای حاصل از مواد تراریخته و احترام به حق انتخاب مصرف‌کننده، شیوه‌ای به نام برچسب مواد غذایی مرسوم است که مواد تشکیل‌دهندۀ ترکیبات محصول مورد نظر روی بسته معرفی می‌شوند. برخی کارشناسان موافق این نوع برچسب نیستند زیرا معتقدند بار منفی دارد و در ذهن مصرف‌کنندگان اثرات منفی به وجود می‌آورد.[۱۸] برچسب محصولات تراریخته در ایران با عبارت «این محموله حاوی موجودات زندۀ تغییر شکل‌یافتۀ ژنتیکی است»، همراه است. شمارۀ مجوز جمهوری اسلامی، شمارۀ رخداد یا شمارۀ شناسایی اختصاصی مورد مصرف این محصولات (خوراک انسان، دام یا هرنوع مصرف مستقیم یا غیرمستقیم) در کنار آن درج می‌شود.[۱۹]
دیدگاه دینی
در قرآن بر تفکر و دقت در غذا از جهت اهميت غذای مصرفی انسان تأکيد شده است و مطابق دستورات دینی، هر غذايی را نبايد توليد و سپس مصرف کرد .مراجع دینی شیعه مصرف، تولید و توزیع محصولات غذایی تراريخته را جایز دانسته‌اند، اما اين مجوز مشروط به مراعات ابعاد ايمنی و اخلاقی در آنها است. جواز مراجع در استفاده از محصولات تراریخته بر سه اصل مترتب است: الف- ضررنداشتن؛ ب- بهره‌مندی از آثاری همانند مواد طبیعی؛ ج- اطلاع‌رساني؛ اين اصل طبق قاعدۀ احترام به حقوق مصرف‌کننده و استقلال او است که از اصول اخلاق زيستی است.[۲۰]
مصوبات قانونی
انجمن‌های علمی کشور در جهت مخالفت با بند الحاقی ماده ٣۴ لایحۀ برنامۀ هفتم توسعه دربارۀ منع کاشت هرنوع مواد غذایی تراریخته، از جمله تولید این محصولات در داخل و نیز بند ۳ الحاقی مادۀ ۷۱ دربارۀ حمایت از واردات این نوع مواد غذایی بیانیه‌ای صادر کردند. بر اساس این بیانیه، تصویب بندهای الحاقی فوق‌الذکر موجبات خطر امنیت غذایی کشور را فراهم می‌کند و تحت تأثیر شرایط اقتصادی روز و وابستگی بی‌رویه به واردات است. همچنین این بیانیه تأکید کرده است که این پیشنهادات برخلاف منافع ملی و ناقض صریح اسناد بالادستی و قوانین سابق از جمله مادۀ ۲ قانون ملی ایمنی زیستی هستند که در ۱۳۸۸ش تصویب شده است.[۲۱] پیرو قوانین سازمان غذا و داروی کشور، تمام محصولات تراریخته وارداتی باید ابتدا از جهت نوع تراریخت به آزمایشگاه مرجع این سازمان ارسال شوند و در صورت تأیید محصول و مطابقت آن با مقررات IFDA جواز ورود به کشور را دریافت می‌کنند. سازمان غذا و دارو مصرف تمام محصولاتی را که از مجرای این فرایند وارد کشور شده‌اند تأیید کرده است. قانون ایمنی زیستی مصوب ۱۳۸۸ش بیان می‌دارد سازمان غذا و دارو پیرو مصوبات مجلس شورای اسلامی، دستورالعمل‌های اجرایی مبنی بر مصرف موجودات زندۀ تغییر ژنتیک‌یافته و فرآورده‌های آنها در مواد غذایی را تدوین کرده و مسئولیت صدور، تمدید و لغو جواز هرنوع فعالیت در حوزۀ موجودات زندۀ تغییر شکل‌یافته در زمینۀ مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی، مواد پزشکی و نیز عوامل بیماری‌زا برای انسان بر عهدۀ وزارت بهداشت است.[۲۲]
آیندۀ غذاهای تراریخته
امتیازات بسیاری که تولید مواد غذایی تراریخته در بردارد موجب شده کشت این محصولات در مناطق مختلف جهان افزایش چشم‌گیری یابد. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند تا سال 2050م قیمت مواد غذایی تراریخته کمتر از سایر محصولات زراعی می‌شود. همچنین، دسترسی به این محصولات، به‌علت عملکرد و پایداری بهتر و بیشتر، آسان‌تر خواهد بود.[۲۳]
پانویس
- ↑ Food Genetically Modified, WHO.
- ↑ باقری، بیوتکنولوژی گیاهی، 1386ش، ص16.
- ↑ Clive, “Global Status of Commercialized Biotech/ GM Crops”, ISAAA Brief ,2013, p 43.
- ↑ رهنما، «اخلاق زیستی و تولید محصولات تراریخته»، 1387ش، ص12-14.
- ↑ عیاری، «برنج تراریخته خطری در کمین یا انقلابی در تولید برنج ایرانی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ پزشکی‌راد و نعیمی، «تحلیل عاملی نگرش متخصصان بیوتکنولوژی استان تهران نسبت به به‌کارگیری گیاهان تراریخته»، 1389ش، ص2.
- ↑ عزمی و همکاران، «جایگاه گیاهان تراریخته در محیط زیست و کشاورزی»، 1385ش، ص5-6.
- ↑ شجیع و همکاران، «بررسی جنبه‌های مختلف گیاهان تراریخته»، 1384ش، ص4.
- ↑ شجیع و همکاران، «بررسی جنبه‌های مختلف گیاهان تراریخته»، 1384ش، ص3.
- ↑ شجیع و همکاران، «بررسی جنبه‌های مختلف گیاهان تراریخته»، 1384ش، ص4.
- ↑ قنبری جهرمی و همکاران، «جنبه‌های ایمنی زیستی گیاهان تراریخته مقاوم به ویروس»، 1391ش، ص27-30.
- ↑ عالی‌شاه و احمدی اوچ تپه، «کاربرد اقتصادی موجودات تغییر شکل‌یافته ژنتیکی GMO گیاهی و اهمیت ایمنی‌زیستی آنها»،1390ش، ص6.
- ↑ توحیدفر و خسروی، «چالش‌های پیش روی رهاسازی محصولات تراریخته»، 1394ش، ص50-54.
- ↑ قرخ‌لو و همکاران، «مروری بر گیاهان زراعی تراریخته مقاوم به علف‌کش، مزایا و معایب»، 1391ش، ص120-125.
- ↑ حسینی و حبیبی نجفی، «روش‌های شناسایی و ردیابی فراورده‌های غذایی تراریخته با رویکرد ایمنی در بیوتکنولوژی»، 1392ش، ص12.
- ↑ عادلی و قره‌یاضی، «مقایسۀ کشت متداول گیاهان زراعی با گیاهان تراریختۀ مقاوم به آفات از جنبۀ اثر بر سلامت محیط زیست، انسان و دام»، 1392ش، ص20-24.
- ↑ فروغ‌مند و همکاران، «محصولات تراریخته (گیاهی) و اخلاق زیستی»، 1395ش، ص6.
- ↑ Runge., Jackson, Negative labeling of GMOs: the experience of rBST. AgBio Forum,2000; p 58-62.
- ↑ «مصرف محصولات تراریخته با تأیید سازمان غذا و دارو بلامانع است»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی همدان.
- ↑ اله‌یاری‌فرد، «بررسی دیدگاه‌های اسلامی (شیعه) دربارۀ محصولات تراریخته»، ١٣٩٢ش، ص7-8.
- ↑ «بیانیه انجمن‌های علمی در مخالفت با ممنوعیت کشت محصولات تراریخته»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «مصرف محصولات تراریخته با تأیید سازمان غذا و دارو بلامانع است»، وب‌سایت معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی همدان.
- ↑ غیاثوند و همکاران، «عوامل مؤثر بر نگرش مصرف‌کنندگان به محصولات غذایی تراریخته (مورد مطالعه :شهرستان قزوین)»، 1394ش، ص427-430.
منابع
- اله‌یاری‌فرد، نجف، «بررسی دیدگاه‌های اسلامی (شیعه) دربارۀ محصولات تراریخته»، مجلۀ ايرانی اخلاق و تاريخ پزشكی، دورۀ ششم، شمارۀ ١، فروردين ١٣٩٢ش.
- باقری، عبدالرضا، بیوتکنولوژی گیاهی، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1386ش.
- «بیانیه انجمن‌های علمی در مخالفت با ممنوعیت کشت محصولات تراریخته»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1402ش.
- پزشکی‌راد، غلامرضا و نعیمی، امیر، «تحلیل عاملی نگرش متخصصان بیوتکنولوژی استان تهران نسبت به به‌کارگیری گیاهان تراریخته»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، 1389ش.
- توحیدفر، مسعود و خسروی، سولماز، «چالش‌های پیش روی رهاسازی محصولات تراریخته»، مجلۀ بیوتکنولوژی کشاورزی، دورۀ 7 ،شمارۀ 3، 1394ش.
- حسینی، فرشته و حبیبی نجفی، محمدباقر، «روش‌های شناسایی و ردیابی فراورده‌های غذایی تراریخته با رویکرد ایمنی در بیوتکنولوژی»، بیست‌ویکمین کنگرۀ ملی علوم و صنایع غذایی، شیراز، 1392ش.
- رهنما، حسن، «اخلاق زیستی و تولید محصولات تراریخته»، کتاب‌خانۀ مجازی الفبا، 1387ش.
- شجیع، الیکا و همکاران، «بررسی جنبه‌های مختلف گیاهان تراریخته»، وب‌سایت علم‌نت، 1384ش.
- عادلی، نگین و قره‌یاضی، بهزاد، «مقایسۀ کشت متداول گیاهان زراعی با گیاهان تراریختۀ مقاوم به آفات از جنبۀ اثر بر سلامت محیط زیست، انسان و دام»، مجلۀ مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی، دورۀ دوم، شمارۀ 1، 1392ش.
- عالی‌شاه، حسین و احمدی اوچ تپه، حسین، «کاربرد اقتصادی موجودات تغییر شکل‌یافته ژنتیکی GMO گیاهی و اهمیت ایمنی زیستی آنها»، نخستین همایش ملی جهاد اقتصادی در عرصۀ کشاورزی و منابع طبیعی،1390ش.
- عزمی، آنیژ و همکاران، «جایگاه گیاهان تراریخته در محیط زیست و کشاورزی»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1385ش.
- عیاری، مژگان، «برنج تراریخته خطری در کمین یا انقلابی در تولید برنج ایرانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1383ش.
- غیاثوند غیاثی، فرشته و همکاران، «عوامل مؤثر بر نگرش مصرف‌کنندگان به محصولات غذایی تراریخته (مورد مطالعه :شهرستان قزوین)»، مجلۀ تحقیقات اقتصاد و توسعۀ کشاورزی ایران، دورۀ 46، شمارۀ 3، 1394ش.
- فروغ‌مند، علی‌محمد و همکاران، «محصولات تراریخته (گیاهی) و اخلاق زیستی»، مجلۀ دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان، 1395ش.
- فرخ‌لو، جاوید و همکاران، «مروری بر گیاهان زراعی تراریخته مقاوم به علف‌کش، مزایا و معایب»، مجلۀ پژوهش علف‌های هرز، جلد 4، شمارۀ 2، 1391ش.