غم
غم، هیجانی طبیعی اما ناخوشایند در مواجهه با سختی‌ها و ناکامی‌ها
مفهوم‌شناسی
غم، واژه‌ای عربی و مخفّف غَمّ (به تشدید میم) است که به معنای حُزن و اندوه استفاده می‌شود.[۱] معادل انگلیسی آن sorrow ،blue و sadness[۲] و ضد آن فرح و شادی است.[۳] غم در اصطلاح، از هیجانات اصلی[۴] و واکنش طبیعی انسان در مواجهه با سختی‌ها و ناکامی‌ها است. قرآن در آیه چهارم از سوره بلد، خلقت انسان را در بستر سختی‌ها معرفی کرده است[۵] و همه‌گیری در تجربه این هیجان را برای تمام افراد و در همه زمان‌ها نشان می‌دهد. غم، احساس ناخوشایندی است که در نتیجه عدم ارضا و برآورده نشدن تمایلات و خواسته‌ها و نبود احساس پیروزی و رضایتمندی ایجاد می‌شود.[۶] این هیجان از تجربه جدایی و شکست ناشی می‌شود و چون حس ناخوشایندی است، به فرد انگیزه می‌دهد تا قبل از وقوع دوباره آن، هر کاری را برای کاهش شرایط غم‌انگیز، انجام دهد تا شرایط را به وضعیت قبل از غم‌انگیزی برگرداند.[۷]
غم و اختلالات روانی
اگرچه وجود هیجانات منفی امری طبیعی است اما سرایت آن به دیگر جنبه‌های زندگی و پایداری آن می‌تواند دردسرساز شود تا جایی که به یکی از اختلالات روانی تبدیل می‌شود. برای مثال افسردگی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در تمام فرهنگ‌ها است که ترکیبی از احساس غمگینی، بی‌ارزشی، تنهایی، تحریک‌پذیری و ناامیدی است.[۸] فرد افسرده روزها و هفته‌ها دارای یک احساس غمگینی مستمر و ناخوشایند است که این احساس موجب اختلال در روابط خانوادگی و اجتماعی می‌شود.
جنسیت و غم
برخی تصورات قالبیِ جهان‌شمول، دلالت بر این دارد که زنان در مقایسه با مردان، غمگین‌ترند یا هیجان غم را بیشتر تجربه می‌کنند اما در مهارت همدلی و ابراز احساسات از مردان جلوترند در حالی که مردان ترس و غمِ خود را کمتر بروز می‌دهند.
فواید غم
اگرچه غم در طیف هیجانات منفی قرار می‌گیرد اما نباید از نقش مثبت آن در زندگی غافل شد. در واقع واژه «منفی» در عبارت «هیجانات منفی» به معنای مطلق بد و مُضر نیست بلکه اشاره به نتیجه ارزیابی فرد از هیجان دارد چون همه هیجانات اعم از مثبت و منفی نقش ویژه‌ای در سازگاری انسان با شرایط زندگی و ادامه بقا دارند. از مهم‌ترین محاسن هیجانات منفی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- هیجان‌های منفی ما را برمی‌انگیزانند. برای مثال خشم، فرد را در جهت جستجوی عدالت برانگیخته و او را به تکاپو و مبارزه ترغیب می‌کند.
- هیجان‌های منفی به ما اطلاعات می‌دهند. خاصیت اطلاع‌دهندگی و آگاهی‌بخشی هیجان‌های منفی به مراتب بیشتر از هیجان‌های مثبت است. غمگینی نشانه فقدان یا ناکامی است به این معنا که فرد در راه رسیدن به اهداف، به مانع و مشکلی برخورد کرده است. ترس نوعی تهدید است که فرد را نسبت به منبع خطر حساس می‌کند و خشم، خبر از وجود عملکردی می‌دهد که سزاوار سرزنش است.
- هیجان‌های منفی به یادگیری کمک می‌رسانند. احساسات منفی بیانگر آن هستند که ما مشکل داریم و اغلب، ماشه افکار نظام¬مندی را برای حل آن مساله می‌چکانند. هیجانات منفی به جمع‌آوری اطلاعات جدید رهنمون شده و به تغییراتی در رویکردها و راهکارهای قبلی منجر می‌شوند.
- هیجان‌های منفی باعث دقت در قضاوت و افزایش واقع‌بینی می‌شوند. افراد در خُلق غمگین، بیشتر بر اساس واقعیت قضاوت می¬کنند در حالی که در خلق و خوی شاد، تصورات قالبی و اولین برداشت به عنوان ملاک ارزیابی و قضاوت قرار می‌گیرد.[۹]
غم از منظر منابع و پژوهش‌های اسلامی
بر اساس برخی پژوهش‌های مردم‌شناختی و روان‌شناسی فرهنگی، برخی هیجان‌های منفی نظیر غم، در ارتباط با دستورات اخلاقی، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، گاهی شکل یک هیجان مثبت به خود می‌گیرد.[۱۰] همانطور که سعدی در شعر معروف خود، بی‌توجهی به درد و غم‌های دیگران را شایسته نام و مرام انسان نمی‌داند.
تو کز محنت دیگران بی‌غمی *** نشاید که نامت نهند آدمی[۱۱]
غم اگرچه خود واژه‌ای عربی است اما در منابع اسلامی، این معنا با واژه حزن کاربرد بیشتری دارد. حُزن در لغت به معنای غم و اندوه[۱۲] در اصل به معنای زمین سخت است و با توجه به اینکه اندوه نیز باعث سختی و گرفتگی روح می‌شود، به آن حزن می‌گویند.[۱۳] حزن از واژه‌هایی است که در منابع و متون اسلامی مورد ستایش قرار گرفته و گاهی نیز نکوهش شده است. قرآن در آیه 88 از سوره انبیاء به اجابت دعای یونس پیامبر از سوی خدا و نجات او از غم اشاره کرده است.[۱۴] همچنین قرآن با فعل نهی «لاتَحزَن» به معنای غمگین مباش، بارها و به شیوه‌های گوناگون مومنین را از حُزن و اندوه بر حذر داشته است.[۱۵] البته در موارد معدودی نظیر نگرانی یعقوب پیامبر نسبت به سپردن یوسف به برادرانش[۱۶] یا نگرانی مادر موسی، پیامبر بنی‌اسرائیل، از سپردن گهواره نوزادش به رود نیل[۱۷] یا ناراحتی مومنانی که به خاطر فقر از همراهی با محمد، پیامبر خدا، در جهاد بازمانده‌اند[۱۸] به‌عنوان یک حالت طبیعی از آن نام برده شده است.
در منابع اسلامی علاوه بر معنای منفی و خنثی یا طبیعی برای واژه غم، از پسندیده بودن برخی غم‌ها سخن گفته شده است. در روایتی که از محمد، پیامبر خدا، نقل شده است او با سفارش مسلمانان به حُزن، آن را کلید و چراغ قلب معرفی کرده است.[۱۹] غم آخرت، غم از دست دادن فرصت‌ها، غم گرفتاری‌ها و مشکلات دیگران، غم از دست دادن نیکی‌ها و غمگینی برای مصیبت اولیاء و ائمه دین از جمله مواردی است که نه‌تنها آموزه‌های اسلام آن‌ها را منفی نمی‌داند بلکه از ویژگی‌های والای انسانی دانسته و آثار مادی و معنوی زیادی برای آن برشمرده است.[۲۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه غم.
- ↑ آریان‌پور کاشانی، فرهنگ کامل جدید انگلیسی فارسی، ذیل واژگان.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج 13، ص111.
- ↑ شجاعی، انگیزش و هیجان؛ نظریه‌های روان‌شناختی و دینی، 1391ش، ص216.
- ↑ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي كَبَدٍ.
- ↑ امینی و فرزانه، مطالعه جنسیتی احساس غم دانشجویان، 1398ش، ص491.
- ↑ ریو، جان مارشال، انگیزش و هیجان، 1393ش، ص333.
- ↑ ابوالقاسمی و دیگران، مطالعه جنسیتی احساس غم دانشجویان، 1398ش، ص165.
- ↑ اتکینسون و دیگران، زمینه روان‌شناسی هیلگارد، 1396ش، ص420.
- ↑ خداپناهی، انگیزش و هیجان، 1397ش، ص254.
- ↑ سعدی، گلستان؛ باب اول: در سیرت پادشاهان، 1370ش، ص160.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، 1371، ج2، ص126.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، 1412ق، ج1، ص231.
- ↑ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ ۚ وَكَذَٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه 33؛ سوره نحل، آیه 127؛ سوره حجر، آیه 88؛ سوره نمل، آیه 70؛ سوره طه، آیه 40.
- ↑ سوره یوسف، آیه 13.
- ↑ سوره قصص، آیه 7.
- ↑ سوره توبه، آیه 92.
- ↑ پاینده، نهج‌الفصاحه، 1392ش، ح1971.
- ↑ عالیوند، حزن ممدوح از نگاه دین اسلام در آیات و روایات، 1399ش، ص77.
منابع
- قرآن
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج13، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، 1414ق.
- ابوالقاسمی، عباس و دیگران، مقایسه سرشت و منش بیماران افسرده و افراد بهنجار، در مجله اصول بهداشت روانی، ش4، س17، 1394ش.
- اتکینسون، ریتا ال و دیگران، زمینه روان‌شناسی هیلگارد، ترجمه براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1396ش.
- آریان‌پورکاشانی، عباس، فرهنگ کامل جدید انگلیسی فارسی، تهران، امیر کبیر، 1378ش.
- امینی، سعیده و فرزانه، مصطفی، مطالعه جنسیتی احساس غم دانشجویان، در فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، ش3، س8، 1398ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، ترجمه کاظم عابدینی مطلق، قم، ندای دوست، 1392ش.
- خداپناهی، محمدکریم، انگیزش و هیجان، تهران، سمت، 1397ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
- راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالعلم، 1412ق.
- ریو، جان مارشال، انگیزش و هیجان، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، 1393ش.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، گلستان، ویراست محمدعلی فروغی، تهران، اقبال، 1370ش.
- شجاعی، محمدصادق، انگیزش و هیجان، نظریه‌های روان‌شناختی و دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391ش.
- عالیوند، محمد، حزن ممدوح از نگاه دین اسلام در آیات و روایات، در فصلنامه مطالعات قرآنی، س11، ش42، 1399ش.
- قرشى، على‌اكبر، قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1371ش.