فاطمه نواب صفوی

فاطمه نواب صفوی؛ خبرنگار، عکاس و تنها زن رزمنده حاضر در عملیات آزادسازی خرمشهر.

فاطمه‌سادات نواب صفوی، به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی پدرش، شهید سیدمجتبی نواب صفوی، از کودکی مبارزه با ظلم را فرا گرفته بود و در بزرگ‌سالی دوشادوش مردان در جبهه‌های جنگ در لبنان و ایران بدون هیچ ترسی حضور یافت. او تنها زنی است که به‌عنوان رزمنده و خبرنگار و عکاس در عملیات بیت‌المقدس که به آزادسازی خرمشهر در سال 1361ش انجامید، کنار رزمندگان حضور داشت. او فعالیت‌های چریکی، دیده‌بانی و امداد و نجات را در جبهه‌های جنگ انجام داده است. فاطمه نواب صفوی به‌عنوان خبرنگار و عکاس در کشمیر، کوزوو و در درگیری‌های اسرائیل و لبنان عکس‌های زیادی را به ثبت رسانده است.

تولد و خانواده

فاطمه‌سادات نواب صفوی در سال 1329ش متولد شد. پدرش سیدمجتبی نواب صفوی، فرزند واعظ سرشناس تهران به نام سیدجواد میرلوحی بود. میرلوحی در زندان‌های پهلوی درگذشت و سیدمجتبی که رهبری جمعیت فدائیان اسلام را برعهده داشت در سال 1334ش توسط رژیم پهلوی به شهادت رسید. مادرش، نیره‌سادات احتشام رضوی، دختر سیدعلیرضا نواب احتشام رضوی است. نواب احتشام رضوی از روحانیون برجسته و سرشناس در شهر مشهد بود که در جریان مسجد گوهرشاد (1314ش) به مبارزه با پهلوی پرداخت و به زندان افتاد. نیره‌سادات احتشام رضوی، برگزیده جایزۀ جهانی گوهرشاد است که به‌منظور اجرای برنامه‌های فرهنگی و ایجابی برای ترویج حجاب و زیست عفیفانه طراحی شده است. فاطمه‌سادات که در چنین خانواده‌ای به‌دنیا آمده بود، هنگام شهادت پدرش، پنج‌ساله بود، خواهرش زهرا سه سال داشت و خواهر دیگرش، صدیقه هنوز به دنیا نیامده بود. وی در مصاحبه‌های خود از خاطرۀ تلخ آخرین دیدار با پدرش قبل از شهادت سخن گفته است.

دوران کودکی

فاطمه‌سادات دوران کودکی خود را بسیار متفاوت از زندگی معمولی بقیه معرفی می‌کند. آنها به‌دلیل مبارزات سیاسی شهید نواب صفوی همواره در حال جابجایی و فرار از دید مأموران ساواک بودند و به‌همین دلیل کمتر از حضور پدر در خانواده بهره برده است. فاطمه، مادر و خواهرانش حتی بعد از شهادت نواب صفوی به‌دلیل سخنرانی‌های مادر بر مزار شهید نواب صفوی، تحت تعقیب مأموران ساواک بودند و برای مخفی ماندن به مکان‌های مختلف مهاجرت می‌کردند تا از اذیت و آزار رژیم پهلوی در امان باشند. زندگی او از دوران کودکی و حتی قبل از تولد با ظلم‌ستیزی آمیخته بود و چنین فضایی برای او عادی بود. فاطمه از کودکی به‌دنبال این بود که خود را مقاوم پرورش دهد تا بتواند در شرایط سخت مشکلات را تحمل کند و آرزوی کمک به مظلومان از بچگی در وجود او نهادینه شده بود. او از کودکی به عکاسی علاقمند بود و با دوربین‌های ساده و قدیمی هم سعی می‌کرد، تصاویر را ثبت و ضبط کند.

ازدواج و فرزندان

فاطمه نواب صفوی پس از اخذ دیپلم با پسرعمۀ مادرش، سید ابوالحسن فاضل رضوی ازدواج کرد. همسر او در دوران سربازی به‌دلیل نوشتن مقالۀ مهمی علیه رژیم پهلوی با فاطمه‌سادات به دورترین و محروم‌ترین نقطه در سیستان و بلوچستان، روستایی به‌نام «بافتان»، تبعید شدند. ابوالحسن فاضل رضوی، شاعر و نویسنده بود و با اخلاق حسنۀ خود قشرهای مختلف مردم را به خود جذب می‌کرد. آنها به مدت هفت سال با عشق و علاقه در آن منطقه به فعالیت‌های فرهنگی پرداختند و اولین مدرسه را در آن روستا با کمترین امکانات تأسیس کردند. مردم آن منطقه سال‌های بعد نام مدرسه را به مدرسه شهید فاضل رضوی تغییر دادند و مدتی بعد، به‌دلیل این‌که فاضل رضوی، عامل وحدت بین سنی و شیعه در این منطقه بود، مجددا نام مدرسه را به دبستان وحدت بافتان تغییر دادند. پس از چند سال، فاطمه‌سادات به بیماری سختی مبتلا شد که برای درمان مجبور به ترک روستا شدند و به مشهد رفتند. پس از بهبودی از بیماری به یکی از روستاهای جهرم از توابع استان فارس منتقل شدند. حاصل ازدواج فاطمه نواب صفوی و شهید ابوالحسن فاضل رضوی یک دختر به نام ام‌هانی است.

تحصیلات

فاطمه و همسرش بعد از اتمام دوران تبعید به تهران منتقل شدند و به‌دلیل ممانعت رژیم پهلوی از ورود آنها به دانشگاه، مجبور به مهاجرت به آمریکا شدند. فاطمه مدرک مهندسی کامپیوتر و همسرش مهندسی ماشین‌آلات صنعتی را دریافت کردند و پس از چهار سال، در سال 1357ش به ایران بازگشتند. بعد از ورود به ایران، فاطمه نواب به قم رفت و به تحصیلات علوم دینی که آرزویش بود و همچنین روزنامه‌نگاری، مشغول شد.

آغاز فعالیت‌های سیاسی

فاطمه‌سادات و همسرش در آمریکا با شرکت در انجمن‌های اسلامی دانشجویی با شهید چمران و امام موسی صدر و اندیشه‌ها و نقش آنها در مبارزات لبنان آشنا شدند. پس از بازگشت به ایران و اولین دیدار با شهید چمران تصمیم گرفتند به یاری مردم لبنان بپردازند و در مبارزات چریکی زیادی شرکت کردند. همسر فاطمه در سال 1359ش در منطقۀ گیلان‌غرب به شهادت رسید و فاطمه نواب صفوی پس از شهادت همسرش در جبهه‌ها در کنار مردان رزمنده به‌طور فعال حضور داشت و به مبارزه، دیده‌بانی، خبرنگاری، امداد و نجات و پرستاری از مجروحین و هر کاری که از دستش بر می‌آمد مشغول بود.

فعالیت‌ها

• در سال 1358ش با بروز بحران در کردستان، فاطمه نواب صفوی به‌عنوان خبرنگار روزنامه کیهان به این منطقه سفر کرد و با عزالدین حسینی، عبدالرحمان قاسم‌لو و جلال طالبانی که در آینده رئیس‌جمهور عراق شد، مصاحبه‌ انجام داد.
• فاطمه نواب صفوی در سال‌های اولیۀ انقلاب اسلامی در جشن روز ملی لیبی، به‌عنوان خبرنگار و به‌همراه یک هیأت رسمی به لیبی سفر کرد تا از معمر قذافی در مورد سرنوشت مبهم امام موسی صدر سؤال کند. این شرایط در حالی بود که حتی مردان هم جرأت دیدار با قذافی را نداشتند، اما با تمهیدات و مشاوره‌های شهید چمران این مأموریت با موفقیت انجام شد.
• فاطمه‌سادات نواب صفوی در سال‌های جنگ تحمیلی ایران و عراق به‌عنوان خبرنگار و عکاس و یک رزمنده برای دفاع از سرزمین، آیین و انقلاب در کنار شهید چمران در جبهه‌های جنگ و خطوط مقدم مشغول بود. وی همچنین به پرستاری از مجروحان، انتقال آنها و هرکاری که از دستش برمی‌آمد، می‌پرداخت. او در این سال‌ها صدها بار تا مرز شهادت و اسارت پیش رفته بود. وی در خاطرات خود در دوران جنگ عنوان می‌کند که رزمندگان در جبهه به من مانند مادر یا خواهرشان و به‌عنوان یک تکیه‌گاه نگاه می‌کردند.
• برپایی چندین دوره نمایشگاه عکس از سال‌های جنگ ایران و عراق با زیرنویس‌های مربوط به هر عکس در کشورهای سوریه، ترکیه، مصر، اردن، لبنان، انگلیس و آمریکا.
• ارائه چندین مقاله با هدف مطرح‌شدن در مجامع بین‌المللی که به‌منظور مستند بودن آنها عکس‌هایی به آنها ضمیمه شده بود که البته مورد استقبال زیادی قرار گرفته بود.
• فاطمه نواب در کشورهای لیبی، عربستان، کشمیر، کوزوو و همچنین در خطوط جنگی لبنان و اسرائیل عکس‌های زیادی را به ثبت رسانده است.
• او هم‌اکنون ریاست مؤسسه فرهنگی شهید نواب صفوی را بر عهده دارد.

اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها

فاطمه نواب صفوی از تجربۀ حضور خود در جبهه به نیکی یاد کرده و جبهه را برای خود زیباترین جای دنیا می‌دانست که سرشار از عشق، صفا، یک‌رنگی و عطر خدا بود. وی این احساس خود دربارۀ جبهۀ جنگ را برگرفته از سخن حضرت زینب می‌دانست که در مجلس یزید و خطاب به او گفت که در ماجرای کربلا، چیزی جز زیبایی ندیدم: «ما رأیت الا جمیلا». او همچنین باور دارد که در خطوط مقدم جبهه میان رزمنده‌ها نفسانیات از بین می‌رفت و آنها مراحل سیر عرفانی را به‌سرعت طی می‌کردند و به اوج می‌رسیدند. او معتقد است جنگ‌های زیادی در جهان صورت گرفته که سربازان برای دفاع از سرزمین خود می‌جنگیده‌اند که البته آن هم در جای خود بسیار مقدس است، اما در جنگ تحمیلی ایران و عراق، سربازان ما با نیت قرب به خدا و شهادت قدم در این مسیر می‌گذاشتند.

فاطمه نواب صفوی هنر ملت‌ها را وحدت بین انسان‌ها می‌داند و معتقد است اسلام برتری قومی را قبول ندارد و این‌که انسان‌ها همگی از روح الهی آفریده شده‌اند و هیچ فرقی بین آنها نیست. او به جوانان توصیه می‌کند که با پیروی از ولایت فقیه، با وحدت پیش بروند و از تجمل‌گرایی که آفت زندگی جوانان امروزی شده است، پرهیز کنند، زیرا ظاهرپرستی و تجمل‌گرایی جوانان را از مسیر اصلی که تکامل انسان است، دور می‌کند. او دغدغۀ پدرش شهید نواب صفوی را موضوع وحدت اسلامی و وحدت ملت‌ها می‌داند و پایداری اسلام را اصل می‌داند نه قومیت را.

فاطمه‌سادات همواره در خاطرات خود از مادرش به‌عنوان یک شیرزن یاد می‌کند و داشتن روحیۀ انقلابی خود را مرهون تربیت او می‌داند. او شجاعت، استقامت و پشتکار را از مادر خود یاد گرفته است.

فاطمه نواب صفوی که در روزهای جنگ همراه شهید مصطفی چمران بوده است، در بیان ویژگی‌های شخصیتی شهید چمران، او را شخصیت خاصی تعریف کرده است که ابعاد کامل یک انسان را دارا بود. مصطفی چمران از منظر فاطمه نواب صفوی، جزء معدود کسانی است که در تمام زمینه‌ها و رشته‌ها کامل بود. او درد چمران را درد انسان و بشریت می‌دانست و این که هیچ منیّتی در دکتر چمران وجود نداشت. فاطمه نواب آرزو می‌کند که کاش دولتمداران امروز از راه و منش دکتر چمران الگو بگیرند.

فاطمه نواب صفوی همچنین نفوذ اندیشه و نگاه آزادمنشانۀ امام موسی صدر را در لبنان، ستوده و امام موسی صدر را شخصیت بسیار محبوبی میان لبنانی‌ها می‌داند که هویت شیعه را در لبنان احیا کرده است. او معتقد است چهرۀ واقعی اسلام و زیباترین و کامل‌ترین شناختی که انسان از اسلام می‌تواند داشته باشد در رفتار، گفتار و اندیشه‌های امام موسی صدر مشاهده می‌شد.

فاطمه نواب صفوی بر اساس متنی از کتاب نیکوس کازانتزاکیس با عنوان «سرگشته راه حق» خود را جزء مجانینی می‌شمارد که در جستجوی حق هستند. او معتقد است برای حفظ دین و حراست از سرزمین، می‌بایست به هر شکل ممکن مقاومت و ایستادگی کرد و میدان را نباید خالی کرد.

تصویرپردازی

مستند «فاطمه» توسط معصومه نورمحمدی از مستندسازان مشهور، ساخته شده است. این مستند به زندگی و بیان خاطرات فاطمه‌سادات نواب صفوی به‌عنوان رزمنده و عکاس در سال‌های دفاع مقدس پرداخته است.

منابع

• احتشام رضوی، نیره‌سادات، «بدون تعارف با همسر شهید نواب صفوی بنیانگذار نهضت انقلاب اسلامی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 5 تیر 1403ش.
• «بزرگداشت زنان عرصه رسانه‌ها در حوزه عکاسی خبری به مناسبت هفته مقام زن»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• بیات، حسین، «واقعه مسجد گوهرشاد به روایت نواب احتشام رضوی | سعی کردم مانع بهلول شوم، اما»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1401ش.
• «جَنگ در چَنگ این زنان خبرنگار بود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• «چه کسی نام‌ خانوادگی «نواب‌صفوی» را انتخاب کرد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1402ش.
• حیدری، محمدرضا، «روز خواستگاری گفت: می‌خواهم حکومت اسلامی برپا کنم»، همشهری آنلاین.
• «در جلسه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه جایزه گوهرشاد تصویب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 10 خرداد 1402ش.
• «عکس / فرزند شهید نواب صفوی در جبهه»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1390ش.
• «فاطمه، مجاهدی از نسل نواب صفوی»، وب‌سایت زمزمه باران، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1396ش.
• گلشن روغنی، جعفر، «تاریخ شفاهی و روایت تصویری زندگانی فاطمه‌سادات نواب‌ صفوی»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1399ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «برای من، جبهه زیباترین جای دنیا بود»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1399ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «پدر همیشه برایم یک قهرمان بوده است»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1393ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «خاطرات فاطمه نواب صفوی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «خاطره آخرین ملاقات شهید نواب صفوی با دخترش»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1403ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «دختر شهید نواب صفوی از شهید چمران می‌گوید»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1402ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «دفاع مقدس در گفتگوي خبرگزاري مهر با دختر شهيد نواب صفوي»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1388ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «روایت فاطمه نواب صفوی از دیدارش با معمر قذافی و پرسیدن از سرنوشت امام موسی صدر»، وب‌سایت گروه تاریخ شفاهی مؤسسه امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 5 تیر 1403ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «رهبري فرمودند: چمران را از برادرم بيشتر دوست دارم»، پایگاه جامع اطلاع‌رسانی مازنداران: بلاغ، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1395ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «فاطمه نواب صفوی، فرزند شهید نواب صفوی در تریبون آزادی امام صدر»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 6 تیر 1403ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «گفت‌وگو با دختر شهيد نواب صفوي درباره دكتر چمران* كـاش مي‌تـوانـسـتـيـم از سـيـاسـت‌هـاي چـمـران الگـو بـگـيـريـم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1387ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «گفتگوی جذاب با تنها دختر شهید نواب صفوی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1395ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، «مادر در دوران زندگی با پدر، عشق و رنج را با هم تجربه کرد»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1400ش.
• نواب صفوی، فاطمه‌سادات، مستند «فاطمه»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 1 تیر 1403ش.
• «نواب صفوی که بود و چه کرد؟»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1400ش.
• «همسر شهید نواب صفوی آسمانی شد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1400ش.