فال حافظ
فال حافظ؛ فال‌گیری با استفاده از دیوان حافظ شیرازی.
فال، در لغت به‌معنای شگون، طالع و بخت و در اصطلاح، به‌معنای پیش‌بینی، عاقبت‌گویی و غیب‌گویی است.[۱] این کار در فرهنگ ایرانیان، به‌وسیلۀ گشودن قرآن یا دیوان حافظ و فهم و برداشت از متن آن، صورت می‌گیرد.[۲] این عمل، زمانی که با قرآن انجام می‌شود با اثرپذیری از فرهنگ اسلامی، استخاره نامیده می‌شود. استخاره، تنها به‌منظور پیش‌بینی خیر یا شر بودن نتیجۀ یک عمل، صورت می‌گیرد.[۳]
پیشینه
فال زدن، از دیرباز در میان ایرانیان مرسوم بوده است. ایرانیان با مراجعه به کتاب‌هایی مانند مثنوی معنوی مولانا،[۴] شاهنامه فردوسی،[۵] دیوان کبیر، دیوان سیدحسن غزنوی، دیوان قاسم انوار و دیوان جامی[۶] فال می‌گرفتند. از میان کتب مختلف فارسی، فال گرفتن با دیوان حافظ نزد ایرانیان از جایگاه و شهرت بیشتری برخوردار است. حافظ نیز در دیوان اشعار خود، بارها به واژه فال و فال گرفتن اشاره کرده است؛ مانند:[۷]
| روز هجران و شب فرقت یار آخر شد | زدم این فال و گذشت اختر و کار آخر شد |
برخی، وجود ابیاتی با این مضامین را از دلایل استقبال مردم برای فال گرفتن با دیوان حافظ دانسته‌اند. کهن‌ترین منبع شناخته‌شده دربارۀ فال حافظ، 75 سال پس از مرگ او نوشته شده است. در این منبع به فال گرفتن جهانشاه میرزا، اشاره شده که به‌منظور تأدیب پسر خود، تصمیم به فتح شیراز گرفته بود.[۸] از دیگر تفأل‌های معروف به دیوان حافظ، فالی است که نادرشاه، پیش از ادامۀ جنگ خود گرفته است. نتیجۀ این فال در منابع معروف چنین آمده است:[۹]
| عراق و فارس گرفتی به شعر خود حافظ | بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است |
در کتب مختلف از قول افراد سرشناس، به فال‌های روشنی از دیوان حافظ اشاره شده که گاه بسیار شگفت‌انگیز به‌نظر می‌رسد.[۱۰]
آداب
امروزه، فال گرفتن از طریق دیوان حافظ، آداب و رسوم خاصی دارد که بخشی از آنها، ریشه در آداب گذشتگان دارد. این شیوه‌ها، همچون سایر سنت‌های رایج میان مردم، به‌مرور زمان، تکامل یافته‌اند. تفأل به دیوان حافظ، زمانی صورت می‌گیرد که فرد نسبت به کاری، دچار تردید شده یا از خوبی و بدی آن مطلع نباشد. برخی از مردم، در مواردی دیگر از جمله آگاه نبودن از حال مسافر، شفای بیمار، موقعیت یک مجلس و برنامه‌ای که در ذهن دارند، فال می‌گیرند. پس از تعیین موضوع مشخص، فرد، دیوان حافظ را به دست چپ گرفته و با دست راست، در حالی‌که چشمان خود را می‌بندد، به‌صورت تصادفی، دیوان را باز کرده و غزلی که در سمت راست صفحه قرار دارد، به‌عنوان جواب نیت در نظر می‌گیرد. اگر آغاز غزل، در صفحۀ پیشین باشد، صفحه را برگردانده و غزل را از آغاز می‌خواند. این خوانش شعر، ادامه پیدا می‌کند تا فرد در یک بیت از این غزل، به پاسخ نیت خود برسد. این غزل، به‌نام «غزل فال» معروف بوده و غزل بعدی را به‌عنوان «غزل شاهد» می‌شناسند. برخی دیگر نیز بیت‌های اول تا سوم غزل بعدی را به‌عنوان شاهد فال در نظر می‌گیرند. شاهد فال، به‌معنای مکمل فال و نیت فرد است.[۱۱]
فال حافظ در نقاط مختلف ایران
مردم شیراز، پیش از گرفتن فال، متنی را زیر لب زمزمه می‌کنند، که متن آن به شرح زیر است:
«ای خواجۀ شیرازی، تو کاشف هر رازی، تو را به حق خرقه‌ای که پوشیدی، به شراب انتهوری (اشاره به «شرابا طهورا» در قرآن[۱۲] ) که نوشیدی، تو را به شاخ نباتت قسم، به یکتایی خدا قسم، به رسالت رسول خدا قسم، پیش‌آمد حال مرا بنما.»[۱۳]
در بسیاری از نقاط ایران، فال گرفتن در شب چله بسیار مرسوم است. برای مثال، در گیلان، در شب چله، چند خانوار دور هم جمع شده و با شور و شوق بسیاری، دیوان حافظ را به‌دست گرفته و تفأل می‌زنند. در این مناطق، فرد، پیش از گرفتن فال، فاتحه‌ای خوانده و نثار روح حافظ می‌کند، سپس زیر لب زمزمه می‌کند: «ای حافظ شیرازی، تو محرم هر رازی، ما طالب یک فالیم، تو را به شاخ نباتت قسم می‌دهیم نیت ما را روشن پاسخ بده و بگو که حال چیست».[۱۴]
علاوه‌بر شب چله، گرفتن فال در جشن‌هایی دیگر همچون جشن تیرگان، چهارشنبۀ آخر ماه صفر، چهارشنبه‌سوری و سیزده‌به‌در رایج است. در برخی شب‌نشینی‌های متداول دیگر در میان خانواده‌ها نیز فال گرفتن، مرسوم است.[۱۵]
فال حافظ در باور مردم
مردم ایران و سایر نقاط جهان، بر این باورند که حافظ از نیت و نیاز همگان باخبر بوده و به‌همین دلیل، او را «لسان‌الغیب» می‌خوانند.[۱۶]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه فال حافظ، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه فال حافظ، سایت واژه‌یاب.
- ↑ یاحقی، محمدجعفر، «حافظ، فال»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ لسان، «تفأل و تطیر»، ۱۳۵۶ش، ص۵۰.
- ↑ زرین‌کوب، یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، ۱۳۵۱ش، ص۲۷۰.
- ↑ وفایی، «فال حافظ»، 1397ش، ج3، ص1839.
- ↑ حافظ، دیوان، ۱۳۷۰ش، ص ۱۱۶؛
خرمشاهی، حافظ حافظۀ ماست، ۱۳۸۲ش، ص۳۶۲. - ↑ ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، ۱۹۶۴م، ج2، ص362-364.
- ↑ خلخالی، حافظ‌نامه، ۱۳۶۶ش، ص62.
- ↑ خرمشاهی، حافظ حافظۀ ماست، ۱۳۸۲ش، ص۳78.
- ↑ وجدانی، الهاماتی از خواجه حافظ، ۱۳۵۱ش، ص۱۷۴-۱۷۵.
- ↑ سوره انسان، آیه 21.
- ↑ همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۱۷۷-۱۷۸.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ۱۳۵۲ش، ج1، ص109-110.
- ↑ روح‌الامینی، به شاخ نباتت قسم، باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ، ۱۳۶۹ش، ص۳۷-۳۹.
- ↑ حاجی خلیفه، سلم الوصول الی طبقات الفحول، 2010م، ج1، ستون 783.
منابع
- قرآن.
- ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به‌تحقیق نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، ۱۹۶۴م.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- حافظ، دیوان، به‌تحقیق منصور موحدزاده، تهران، پیام محراب، ۱۳۷۰ش.
- حاجی خلیفه، سلم الوصول الی طبقات الفحول، استانبول، مکتبه ارسیکا، 2010م.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، حافظ حافظۀ ماست، تهران، قطره، ۱۳۸۲ش.
- خلخالی، عبدالرحیم، حافظ‌نامه، تهران، هیرمند، ۱۳۶۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- روح‌الامینی، محمود، به شاخ نباتت قسم، باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، تهران، سخن، ۱۳۵۱ش.
- لسان، حسین، «تفأل و تطیر»، هنر و مردم، تهران، س 16، شماره 183، ۱۳۵۶ش.
- وجدانی، محمد، الهاماتی از خواجه حافظ، تهران، چاپخانه حیدری، ۱۳۵۱ش.
- وفایی، محمدافشین، «فال حافظ»، دانشنامه حافظ و حافظ‌پژوهی، تهران، 1397ش.
- همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، اداره کل فرهنگ و هنر فارس، ۱۳۵۳ش.
- یاحقی، محمدجعفر، «حافظ، فال»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.