فرزندخواندگی

فرزند‌خواندگی؛ پذیرفتن کودک به عنوان فرزند توسط والدین غیر واقعی‌اش.

فرزندخواندگی رابطه‌ای حقوقی است که بر اثر پذیرفتن طفلی به عنوان فرزند، توسط زن و مردی که پدر و مادر واقعی طفل نیستند، به وجود می‏‌آید. از منظر حقوقی، به کسی که از نسل فرد دیگری باشد و رابطه خونی و نسبی میان او و والدین‌اش وجود داشته باشد، فرزند گویند. پیوند میان والدین و فرزند حقیقی، ناگسستنی است و رابطه حقوقی میان آنها از بین نخواهد رفت، اما پیوند میان فرزند‌خوانده و سرپرستان، تحت تاثیر عواملی نظیر انحلال خانواده و یا سیاست قانونگذار است.

پیشینه

فرزند‌خواندگی نهادی فقهی-حقوقی است که موجب شکل‌گیری رابطه‌ای خاص میان ف‎‎‎‍‌رزند‌خوانده، پدرخوانده و مادرخوانده می‌گردد. این موضوع در طول تاریخ سابقه‌ای طولانی دارد. قبل از اسلام، در میان قبایل عرب و شبه جزیره عربستان، فرزندخواندگی مرسوم بوده و در زمان نزول قرآن نیز رواج داشته است. در ایران نیز قبل از استقرار قوانین اسلامی، فرزندخواندگی وجود داشته است. در آن زمان، بیشتر مردم ایران زرتشتی بودند و باور داشتند که فرزند هر کس پل ورود او به بهشت است و افراد فاقد فرزند می¬توانند از راه فرزندخواندگی به این سعادت دست یابند.

احکام فرزندخواندگی در اسلام

فرزندخواندگی در جاهلیت، تمام آثار فرزند واقعی اعم از ارث، مَحرَمیت و نَسَب را به همراه داشت. با ظهور اسلام این آثار نفی و نسخ شد. قرآن در سوره احزاب این سه اثر مرسوم فرزندخواندگی را صراحتا رد می‌کند. در روایات نیز به عدم ثبوت نسبت میان فرزندخوانده و سرپرست تصریح شده است. در کتب فقهی برای فرزندخواندگی آثار متعددی بیان گردیده است. برخی معتقدند اسلام فقط ارث، محرمیت و ازدواج را نپذیرفته و سایر آثار فرزندخواندگی همچون حضانت، ولایت شرعی، نفقه میان والدین و فرزندان و ربا میان پدر و فرزند در شریعت اسلام پابرجا است.

فرزندخواندگی در آیین مسیحیت

در حقوق مسیحیت، خانواده بر مبنای ازدواج استوار بوده و نهادی تحت عنوان فرزندخواندگی در مذاهب گوناگون دین مسیح پذیرفته نشده بود. بنابراین، در حقوق کشورهای اروپایی که مبتنی بر مذهب بودند همچون حقوق قدیم فرانسه، فرزندخواندگی فاقد ارزش بود. بعد از وقوع انقلاب کبیر فرانسه، مقرراتی در زمینه فرزندخواندگی به وسیله مجمع قانون‌گذاری آن کشور در سال 1792م پیش‌بینی شد. بعد از جنگ جهانی اول، دو نوع فرزندخواندگی «ساده» و «کامل» با آثار حقوقی متفاوت در حقوق کشور فرانسه برقرار گردید. «فرزندخواندگی کامل»، نهادی است که در آن بین فرزندخوانده از نظر حضانت، تربیت، ولایت، حرمت ازدواج، توارث و استفاده از نام خانوادگی پذیرنده کودک، با فرزند واقعی تفاوتی وجود ندارد و رابطه فرزندخوانده کامل با خانواده اصلی وی کاملا قطع می‌‏شود. «فرزندخواندگی ساده»، نهادی است که در آن فقط بعضی آثار و مزایای فرزند واقعی وجود دارد. این نوع فرزندخواندگی قابل فسخ است و رابطه کودک با خانواده اصلی وی نیز قطع نمی‌‏شود.

در انگلستان، در سال 1936م، قانون مربوط به احکام فرزندخواندگی صادر و تعدیل شد. طبق حقوق انگلستان،کودکی که قبل از 19 سالگی به فرزندی پذیرفته می‌شود، حقوق یکسانی با فرزند واقعی دارد.

در آمریکا نیز فرزندخواندگی عملی حقوقی است که کودكان کمتر از 18 سال را، به طور دائم، تحت سرپرستی افرادی غیر از پدر و مادر واقعی قرار می‌دهد. طبق قانون آمریكا، کودکی که به فرزندی پذیرفته شده، دارای همان حقوقی است که یك فرزند واقعی از آنها برخوردار است.

قوانین فرزندخواندگی در ایران

در حقوق ایران، با ورود اسلام و پس از انقراض ساسانیان، فرزندخواندگی منسوخ شد و تا سال 1353ش قانون رسمی در این زمینه وجود نداشت و فقط برخی اقلیت‏های غیر مسلمان، مطابق مذهب خود، فرزندخوانده داشتند. در اسفند سال 1353ش، در جهت حمایت از فرزندان بدون سرپرست و بر اساس نیاز جامعه، «قانون حمایت از اطفال بدون سرپرست» به تصویب رسید. در این قانون، ضوابط و شرایط سرپرستان، مشخصات طفل بدون ‏سرپرست، شرایط واگذاری طفل، مراجع ذی‌صلاح و آثار حقوقی این نهاد پیش‏بینی و بیان شده است.

شرایط فرزندخواندگی

شرایط سرپرستان:

1. زن و شوهر بودن سرپرستان
2. اقامت داشتن زوجین سرپرست در ایران
3. تراضی زوجین سرپرست
4. اهلیت زوجین
5. صلاحیت اخلاقی زوجین
6. فاقد فرزند بودن زوجین بعد از گذشت پنج سال تمام از تاریخ ازدواج آنها
7. داشتن سن لازم؛ حداقل سی ساله بودن یکی از زوجین
8. عدم سابقه کیفری موثر
9. تمکن مالی زوجین یا یکی از آنها
10. عدم ابتلاء زوجین به بیماری¬های صعب العلاج
11. عدم اعتیاد زوجین به مواد الکلی یا مواد مخدر.

شرایط فرزند

کودکی که به فرزندخواندگی گرفته می¬شود، باید دارای شرایط زیر باشد:

1. امکان شناخت پدر، مادر و یا جد پدری وجود نداشته باشد.
2. پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری در قید حیات نباشند و یا در صورت وجود، هیچ کدام صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند.
3. فرزندانی که به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان بهزیستی سپرده شده‌اند، تا دوسال از تاریخ سپردن آنان به بهزیستی، پدر یا مادر و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.

فواید فرزندخواندگی

1. استحکام و گرمابخشی به خانواده‌های بدون فرزند
2. سالم‌سازی جامعه
3. رفع مشکلات روحی فرزندان بدون سرپرست
4. کاستن ناهنجاری‌های روحی زن و شوهرهای بدون فرزند
5. کاهش هزینه‌های دولت در نگهداری از فرزندان بدون سرپرست
6. صدور شناسنامه برای فرزندان بی‌سرپرست
7. بهرمندی فرزندان از حقوق فرزندان طبیعی
8. تامین آینده فرزندخوانده و رهایی از مشکل عدم تعلق ارث، از طریق صلح و هبه، به‌صورت شرعی و قانونی.

منابع

• احمدوند، خلیل‌الله و همکاران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامه علمی-حقوقی قانون‌یار، دوره سوم، شماره دوازدهم، زمستان 1398ش.
• امامی، اسدالله، «فرزندخواندگی در حقوق فعلی ایران»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی، شماره 3، 1379ش.
• امامی، اسدالله، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی، شماره 1، 1378ش.
• «انواع فرزند (قانونی، طبیعی، مصنوعی، رضاعی، فرزند¬خوانده)»، وب‌سایت دادگران حامی، دفتر وکالت و مشاوره حقوقی، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1398ش.
• خنجری علی‌آبادی، امین و سیفی علمی، یعقوب، «بررسی فرزند‌خواندگی در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران»، فصلنامه علمی-حقوقی قانون‌یار، دوره اول، بهار 1396ش.
• زرگوش نسب، عبدالجبار و باقری، پرویز، «واکاوی فرزند¬خواندگی در نظام حقوقی اسلام، انگلستان و آمریکا»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال ششم، شماره اول، بهار 1398ش.
• صافی، لطف‌الله، جامع الاحکام، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، 1385ش.
• «فرزند‌خواندگی چیست؟»، خبر‌گزاری دانا، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1394ش.
• «فرزندخواندگی در قانون ایران»، وب¬سایت وکیل نادری، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1401ش.
• کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی خانواده، گنج دانش، 1398ش.
• کرمانی، فاطمه، «مفهوم فرزندخواندگی و انواع آن در حقوق ایران»، وب‌سایت کوثربلاگ، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1400ش.
• هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، «فرزندخوانده»، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت (ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (ع)، قم، 1382ق.