فرهنگ اقتصادی ایرانیان

فرهنگ اقتصادی ایرانیان؛ ارزش‌ها، نگرش‌ها و کنش‌های اجتماعی ایرانیان در حوزۀ اقتصاد.

فرهنگ اقتصادی ایرانیان، شامل نگرش‌ها و کنش‌های اقتصادی آنها است که مؤلفه‌ای مهم در مسیر توسعه و رشد اقتصادی ایران به‌شمار می‌رود. اندیشۀ مردم دربارۀ پدیده‌های اقتصادی و کنش‌های اقتصادی آنها در شرایط و وضعیت‌های مختلف اقتصادی، بر ساختار نظام اقتصادی جامعه اثرگذار است. فرهنگ را بسیاری از صاحب‌نظران، مهم‌تر از اقتصاد می‌دانند و با مطالعۀ فرهنگ اقتصادی، می‌کوشند که اثرگذاری الگوی رفتاری جوامع غربی را بر رفتار اقتصادی ایرانیان کاهش دهند و از رهگذر فرهنگ، الگوی اصیل ایرانی‌اسلامی را در حوزه اقتصاد گسترش دهند.

مفهوم‌شناسی

فرهنگ، تأثیر زیادی بر نحوۀ عملکرد افراد در امور عملی و به‌ویژه اقتصادی دارد. فرهنگ اقتصادی، مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و هنجارهای عمومی ناظر بر رفتار اقتصادی است. باورهای عمومی در این مجموعه پشتوانۀ ارزش‌ و ارزش‌ها، پشتوانۀ هنجارهای عمومی هستند. هنجارها به‌عنوان قواعد غیررسمی رفتار، دارای کارکرد ارزش‌گذاری و ارزش‌داوری بوده و وضعیت مطلوب را نشان می‌دهند. بررسی فرهنگ اقتصادی ایرانیان به‌معنای بررسی نقش تاریخ، فرهنگ و نهادهای اجتماعی مانند عرف، هنجارها، آداب‌ورسوم و قوانین و مقررات، در شکل‌گیری نظام‌ها و پدیده‌های اقتصادی در ایران است.

ویژگی‌های اقتصادی ایرانیان

ایرانیان در طول تاریخ، دارای فرهنگ غنی و عمیقی بوده‌اند که همواره آنها را از رویکرد نیازآلود به جوامع و فرهنگ‌های دیگر، باز داشته است. در همین چارچوب، فرهنگ اقتصادی ایرانیان با عدالت‌گرایی، فقرزدایی، تعلق به سرزمین و تلاش برای آبادانی میهن، پیوند خورده است. این ویژگی‌ها موجب شده است که خصائص فرهنگی لیبرال مانند نفع‌طلبی شخصی، لذت‌گرایی، نگاه ابزاری به انسان‌ها، راحت‌طلبی، میل شدید به مصرف و تجمل‌گرایی، نزد ایرانیان خصائصی ناپسند انگاشته شود و برای دور ماندن از آنها بر دیگرخواهی و خیر جمعی، کمال‌گرایی، سعادت‌طلبی، همت در تولید و قناعت در مصرف، تأکید می‌شود. امروزه اما با نفوذ فرهنگ بیگانه، رانت و پارتی‌بازی، تقدیم منافع آنی بر منافع آتی، شکاف بین نگرش و عمل مردم در حوزۀ اقتصادی و واسطه‌گری در عرصۀ اقتصاد، در جامعۀ ایرانی رو به افزایش است و انگاره‌های شناختی ایرانیان را متأثر می‌سازد.

دگرگونی فرهنگ اقتصادی ایرانیان

فرهنگ اقتصادی ایرانیان با وجود پیشینۀ فرهنگی غنی و کارآمد، امروزه تحت تأثیر عوامل گوناگون، دچار دگرگونی‌ شده است. این عوامل عبارت‌اند از:

سیاست‌گذاری کلان

ایجاد امنیت اقتصادی در کشور و ثبات قوانین، به افزایش اقبال سرمایه‌گذاری در عرصۀ تولید و جلوگیری از دلالی منتهی می‌شود، اما برخی اقدامات خنثی‌کننده این سیاست، مانند آزادسازی واردات برخی کالاهای غیرضروری، حمایت از تولید داخلی را به چالش می‌کشد. بی‌ثباتی در عرصۀ سیاست‌گذاری کلان موجب شده است که بسیاری از ایرانیان با وجود برخورداری از سرمایه‌های مادی همچنان، احساس فقر و عقب‌ماندگی اقتصادی دارند. همچنین تجربۀ تورم بالای اقتصادی، رفتارهایی مانند دلالی و سفته‌بازی را در جامعه افزایش داده است که در برآیند کلان اقتصادی، همیشه افراد را دچار احساس ناامنی اقتصادی و ترس از فردا می‌کند. برخی اقدامات مانند تخصیص سهمیۀ ارز برای هر کدملی، قرعه‌کشی خودرو و فروش سکه به مردم، درجۀ توجه و حساسیت مردم را به این امور بالا برده و آنها ناخواسته وارد بازی‌های اقتصادی شده‌اند. این گونه از کنش‌های اقتصادی، به‌مرور دلالی را جایگزین تولید می‌کند و به رفتاری پرتکرار تبدیل می‌شود. از سوی دیگر، این رفتارها، علاوه بر مختل‌کردن آرامش روانی جامعه، به بی‌ارزش‌شدن پول ملی نیز ختم خواهد شد.

خانواده

خانواده بنیادی‌ترین و مهم‌ترین عامل جامعه‌پذیری و تکوین شخصیت اجتماعی در انسان است و واگذاری نقش‌های مختلف به افراد در جمع خانواده، به شکل‌گیری فرهنگ اقتصادی در آنها منجر می‌شود؛ برای مثال، گاهی پسر ارشد خانواده، مجبور به ادامۀ انجام فعالیت اقتصادی پدر خانواده بوده و در این مسیر، فرهنگ اقتصادی والدین و نزدیکان خود را ادامه می‌دهد. زنان نیز با داشتن دید خلاق و به‌عنوان عامل اصلی تربیت فرزندان، نقشی مهم در چرخۀ اقتصادی خانواده و جامعه ایفا می‌کنند. زنان، با کم‌کردن هزینه‌ها، به افزایش بهره‌وری و کنترل مصرف خانواده کمک شایانی کرده و فرهنگ اقتصادی خانواده را بهبود می‌بخشند. زنان ایرانی، همچنین با رعایت میانه‌روی در مصرف و پرهیز از تجمل‌گرایی، اقتصاد خانواده را مدیریت می‌کنند. اعمال محبت‌های مادرانه در ایجاد انضباط اقتصادی و آموزش رفتار درست اقتصادی به فرزندان از جنس تقسیم کار و مسئولیت‌پذیری، از دیگر عواملی هستند که به‌عنوان جلوه‌های بهره‌وری اقتصادی بر دوش زنان در خانواده نهاده شده‌اند. از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز مدیریت درست زنانه، موجب توازن میان تولید و مصرف می‌شود و رشد اقتصاد خانواده را محقق می‌سازد. آموزش و افزایش آگاهی زنان می‌تواند جهتگیری‌های منفی رفتاری خانواده در حوزه اقتصادی را اصلاح کرده و به مسیر درست هدایت کند.

شبکه‌های اجتماعی مجازی

امروزه دنیای مجازی، به‌عنوان قارۀ ششم شناخته می‌شود که تمامی ساکنان پنج قارۀ دیگر را در خود جای داده است. در جهان امروزی، افراد تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی هستند که با تغییر نگرش، زمینه‌های تصمیم و عمل اقتصادی آنها را فراهم می‌کند. فضای مجازی، مروج تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی بوده، بر نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی افراد تأثیر گذاشته و به تغییر سبک زندگی و فرهنگ اقتصادی ایرانیان منجر شده است. علاوه بر آن، تجمل‌گرایی، ارزش‌های اجتماعی را نیز تغییر داده و بر معیارهای موفقیت، به‌خصوص در ذهن جوانان، تأثیر گذاشته است. تجمل‌گرایی میان جوانان به شکل‌گیری هویت‌های ناپایدار و نارضایتی از خود نیز منجر شده است. کارشناسان معتقدند که در ایران باید سیستم‌های پیشرفتۀ ارتباطی، قوانین خاص و پیوست فرهنگی تعریف‌شده‌ای داشته باشند تا هویت اجتماعی، خانوادگی، سبک زندگی دینی و بومی و نیز فرهنگ اقتصادی ایرانیان کمتر مورد تهدید قرار بگیرد.

تبلیغات رسانه‌ای

امروزه، رسانه‌های داخلی و خارجی، با استفاده از فرصت تبلیغات، در پی فروش محصولات خود بوده و در این راه، از تمامی توان خود بهره می‌گیرند. افراد نیز با دیدن این تبلیغات، به داشتن آنها ترغیب شده و گاهی، در صورت عدم توان خرید آنها، آرزو می‌کنند تا چنین محصولاتی را در اختیار بگیرند بدون آن‌که به آن‌ها نیازی داشته باشند. این در حالی است که اصل در فرهنگ جامعۀ ایرانی، بر دوری از تفاخر و دست‌گیری به روش عیاران بوده که امروزه، در نظام سرمایه‌داری، رنگ باخته و به‌جایی رسیده که هرچه وضعیت زندگی مالی افراد از سبک زندگی تا نوع پوشش و محل زندگی بالاتر و مدرن‌تر باشد، احترام و ارزش افراد نیز در جامعه بیشتر می‌شود.

منابع

• ایزانلو، امید و توکلی، محمدجواد، «فرهنگ اقتصادی مطلوب در اقتصاد مقاومتی»، معرفت اقتصادی اسلامی، دورۀ 12، شمارۀ 1، پیاپی 23، 1399ش.
• بزاززادگان، نیما و همکاران، «تبیین نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی بر رفتار اقتصادی زنان تهرانی در دورۀ پساتحریم با تأکید بر زنانه شدن اقتصاد خانگی»، مطالعات رسانه‌ای، دورۀ 15، شمارۀ 51، 1399ش.
• «تجمل‌گرایی در شبکه‌های مجازی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 9 شهریور 1394ش.
• «جام جم از نقش فضای مجازی در ترویج تجمل‌گرایی گزارش می‌دهد: بلای تجمل‌گرایی مجازی»، خبرگزاری جام جم، تاریخ بازدید: 12 آذر 1403ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات رهبری در حرم مطهر رضوی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگذاری: 1 فروردین 1393ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات رهبری در مراسم هشتمین سالگرد رحلت امام خمینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگذاری: 14 خرداد 1376ش.
• خلیلی، لیلا، «استفادۀ دانشجویان از شبکه‌های اجتماعی»، تعامل انسان و اطلاعات، شمارۀ 1، 1394ش، ص60.
• «رسانه‌ها اصلی‌ترین نقش در رابطه با ترویج مصرف‌گرایی را ایفا می‌کنند/ چشم و هم‌چشمی بلای جان زندگی ایرانی»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 9 آذر 1398ش.
• عامری شهابی، محسن و دیگران، «ارائۀ مدل کیفی شناخت فرهنگ اقتصادی مردم ایران»، فصلنامۀ مطالعات رفتاری در مدیریت، شمارۀ 23، 1399ش.
• «فرهنگ اقتصادی ایرانیان»، گزارش رصد فرهنگی (14)، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگذاری: 19 آبان 1400ش.
• «فرهنگ اقتصادی»، گزارش رصد فرهنگی (41)، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگذاری: 23 مرداد 1402ش.
• «فرهنگ اقتصادی»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ بارگذاری: 10 مرداد 1399ش.
• مسعودی‌نیا، زهرا، «بررسی نقش زنان در نیل به اهداف اقتصاد مقاومتی»، وب‌سایت جامعۀ اندیشکده‌ها، تاریخ بارگذاری: 28 بهمن 1400ش.
• «مشارکت مردم و فرهنگ اقتصادی ایرانیان»، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگذاری: 11 اردیبهشت 1403ش.
• «نگرش فرهنگی در رفتارهای اقتصادی»، خبرگزاری شبکۀ شرق، تاریخ بارگذاری: 19 مرداد 1402ش.
• «نقش زنان در بهره‌وری اقتصاد خانواده»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 9 آذر 1396ش.