فلسفه‌ورزی داستانی کودکان

فلسفه‌ورزی داستانی کودکان؛ تقویت تفکر فلسفی یا آموزش آراء فلسفی از طریق داستان به کودکان.

اختلاف اندیشمندان درباره فلسفه‌ورزی کودکان

امکان فلسفه‌ورزی برای کودکان در سدۀ اخیر بسیار مورد بررسی قرارگرفته است. گروهی، رشدِ شناختیِ کودک برای درک سطح بالایی از عملیات صوری و تفکر انتزاعی را ناکافی دانسته‌اند؛ البته این دانشمندان در آن دسته از فراتفکرهایی مناقشه کرده‌اند که آن را «تفکر دربارۀ تفکر» می‌نامند. ژان پیاژه(Jean Piaget) از جمله‌ افرادی است که این نوع از تفکر فلسفی را تا پیش از یازده سالگی نفی می‌کند؛ او معتقد است استدلال کودکان تنها با بزرگ شدن و به‌طور خودکار، رشد می‌کند و تلاش برای تسریع این روند، ناکارآمد است. در شیوۀ فلسفۀ ارسطویی نیز ایجاد سیر تفکر منطقی و فلسفی در انسان، نیازمند گذر زمان و رشد عقلی است. در مقابل، گروهی دیگر از دانشمندان، فلسفه‌ورزی کودک را امری ممکن دانسته و ناچیز انگاشتن توانایی کودک را برنمی‌تابند. گرت متیوز(Gareth B. Matthews) به سؤال‌ها و استدلال‌های کودکانه‌ای اشاره کرده که تفکر فلسفی کودکان را نمایان می‌سازد. امروزه در دانشگاه‌های بسیاری از کشورها، کرسی‌های ويژۀ فلسفه‌ورزی کودکان تشکیل ‌شده است.

پیشینه

فلسفه‌ورزی برای کودکان به‌صورت رسمی در اوایل دهه 1970م مطرح شد. در آمریکا، متیو لیپمن(Mattheo Lipman) کتابی را با همین رویکرد برای کودکان یازده و دوازده ساله به چاپ رساند و پس از آن با همکاری آن مارگارت شارپ (Ann Margaret Sharp) کتاب‌های تمرینی را نیز به نگارش درآورد. آنها پس از حصول موفقیت در این زمینه، پژوهشگاه توسعه و پیشبرد فلسفه برای کودکان (LAPC) را تأسیس کردند. در انگلستان نیز گرت متیوز از پیشگامان این عرصه بود و به گفتۀ خود، در سال 1968م به وجود مطالب فلسفی در ادبیات داستانی کودکان پی برد.

روش‌های فلسفه‌ورزی کودکان

امروزه در جهان شیوه‌های مختلفی برای فلسفه‌ورزی کودکان مطرح می‌شود. شیوه لیپمن با عنوان «فلسفه برای کودکان» (Philosophy for Children) دارای طرفداران بیشتری است (p4c)؛ اما روش «فلسفه با کودکان» (Philosophy with Children) نیز در اروپا رایج است (pwc). از فعالان این روش می‌توان گرت متیوز را نام برد. این دو روش، تفاوت‌هایی در اصول خود دارند و برخی، گسترۀ pwc را عام‌تر از p4c می‌دانند.

p4c در اصول خود، صرفاً خواهان تقویت تفکر و استدلال کودکان بوده، داستان‌هایی که به صورت کارگاهی برای کودکان ارائه می‌کند، پایان مشخصی ندارند و هر فردی می‌تواند با عقل و استدلال خود نتایج دیگری را به چالش بکشد. در این شیوه، آموزش تاریخ فلسفه و یا نظرات فلاسفه جایی ندارد؛ اما قائلین به pwc معتقدند نمی‌توان تاریخ فلسفه را از فلسفه جدا کرد و هر علمی با روش‌های آن ارتباطی تنگاتنگ دارد. در کنار این دو روش متداول، کشورهای مختلف، روش‌های بومی خود را نیز به کار بسته‌اند.

فلسفه‌ورزی کودکان در ایران

در ایران، فلسفه‌ورزی کودکان برای اولین بار توسط آیت‌الله خامنه‌ای مورد توجه قرار گرفت و بنیاد حکمت صدرا در سال 1373ش جهت اشاعۀ تفکر در میان کودکان و نوجوانان، بخش فلسفه و کودک را ایجاد کرد. این گروه در مبانی، موضوع و اهداف، از شکل بومی برای با نام «فلسفه و کودک» بهره می‌گیرد. این روش، برای آموزشِ تفکر به کودکان، حکمت عملی در فلسفه صدرایی را دنبال می‌کند و هدف خود را پرورش انسان کامل می‌داند. این گروه در سال 1384ش، اولین نشریه تخصصی فلسفه و کودک را در ایران منتشر کرد. طرفداران این روش، مدل p4c را نسبی-گرایانه خوانده و پرهیز از ایجاد پیش‌فرض برای کودکان در کارگاه‌های فلسفه‌ورزی را غیرممکن می‌دانند. از پژوهشگران این گروه می‌توان سید محمد خامنه‌ای، زهره حسینی خامنه‌ای و طوبی کرمانی (1326-1399ش) را نام برد.

گروه فلسفه برای کودکان (فبک) نیز در سال 1386ش فعالیت خود را در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز کرد و در سال 1389ش فصلنامۀ خود را با عنوان «تفکر و کودک» به چاپ رساند. این گروه با حمایت از رویکرد p4c، تاکنون مصاحبه و گفت‌وگوهای زیادی با طرفداران این رویکرد، مانند متیو لیپمن و آن مارگارت شارپ، انجام داده‌اند. آنها کارگاه‌ها و کتاب‌های خود را نیز بر اساس شیوۀ p4c اجرا و تدوین می‌کنند و البته خواهان ارتقای این شیوه به‌وسیلۀ مبانی غنی فرهنگ بومی ایران هستند. مدافعان p4c، منکر نسبی‌گرایی در این روش هستند؛ از پژوهشگران این گروه می‌توان سعید ناجی، مهرنوش هدایتی و روح‌الله کریمی را نام برد. تاکنون گروه‌های دیگری نیز به‌صورت مستقل در این راستا به فعالیت پرداخته‌اند که از میان آنها می‌توان به مجمع عالی حکمت اسلامی اشاره کرد.

منابع

• «پروفسور متيو ليپمن در گفتگو با سعيد ناجي»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان، تاریخ بازدید: 3 خرداد1401ش.
• پورحسن، قاسم و فاطمه صدر، «نقد و بررسی نسبی‌گرایی در نظریه تعلیم و تربیتی متیو لیپمن»، در مجله فلسفه و کودک، شماره 13، بهار و تابستان 1395ش.
• پیاژه، ژان و باربل اینهلدر، روان‌شناسی کودک، ترجمه زینب توفیق، تهران، نی، 1391ش.
• «درباره نشریه»، وب‌سایت تفکر و کودک، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.
• صدر، فاطمه، «کارگاه فلسفه برای کودکان در نظر و عمل؛ چیستی و بررسی»، وب‎سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: مرداد 1398ش.
• فیضی‌خواه، علی و سعید ناجی، «گفتگو با اسکار برينيفير، فلسفه براي كودكان و نوجوانان در فرانسه»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.
• «فلسفه برای کودکان و نوجوان در گفت وگو با سعید ناجی»، در مجله پژوهشگران، شماره 3، خرداد و تیر 1384ش.
• کریمی، روح‌الله، «آیا فلسفه برای کودکان به نسبی‌گرایی می‌انجامد؟»، در مجله تفکر و کودک، شماره 2، پاییز و زمستان 1389ش.
• متیوز، گرت، «فلسفه دوران کودکی»، در مجله کتاب ماه فلسفه، شماره 63، آذر 1391ش.
• «معرفی بخش فلسفه و کودک بنیاد حکمت اسلامی صدرا»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.
• «معرفی روش PWC یا فلسفه با کودکان»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1385ش.
• «معرفی نشریه»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.
• ناجی، سعید، «گفت و گو با پروفسور آن مارگارت شارپ استاد دانشگاه مونتکلیر نیوجرسی آمریکا»، ترجمه مریم صفایی و صدیقه میرزایی، در مجله کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 89، اسفند 1383ش.
• ناجی، سعید، «درباره سایت»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.