قابله

قابله؛ مامای سنتی که به زن آبستن برای وضع حمل آسان‌تر یاری می‌رساند.

قابله در فرآیند زایمان زنان باردار نقش حیاتی داشته است. قابله‌ها معمولاً زنانی با سن بالا بودند که با استفاده از مهارت تجربی به تسهیل فرآیند زایمان می‌پرداختند. در گذر زمان و با کمک اطباء اسلامی، قابله دارای آگاهی پزشکی بیشتری برای انجام زایمان‌های متعدد شده است.

مفهوم‌شناسی

قابله، به زن ماهری گفته می‌شد که زنان باردار، فرزندان خود را در خانه و به کمک او به دنیا می‌آوردند. برخی، قابله را فردی معرفی کرده‌اند که مقدمات زایمان مادر را فراهم‌ کرده و نوزاد را به رفق و نرمی از شکم مادر بیرون می‌آورد. این هنر معمولاً ویژۀ زنان بوده است.

تاریخچه

زایمان به‌عنوان ضرورت زندگی زنان موجب نیاز همیشگی جامعۀ بشری به مهارت قابلگی شده است. در طول تاریخ قابله‌ها بیشتر بدون علم‌آموزی و به صورت موروثی و تجربی برای زایمان زنان به‌ایفای نقش می‌پرداختند. بر اساس مستندات تاریخی در ایران باستان یکی از وظایف «آناهیتا»، زایمان آسان زنان یا همان قابلگی بوده است. پس از ورود اسلام به ایران نیز مهارت قابلگی به‌عنوان یک شغل زنانه، مورد توجه بوده است. با مشاهدۀ نشانه‌هاى اولیه زايمان، قابله با فراهم کردن شرایط، زائو را ساعتى در حمام گرم نگه‌ می‌دارد تا زایمان راحتی داشته باشد. در این شرایط به‌منظور تسهیل در روند زایمان، قابله به زائو غذاى مقوّى داده و به او کمک می‌کرد تا راه برود و به تناوب بنشيند و برخيزد تا روند زایمان تسهیل شود.

جایگاه اجتماعی قابله

در گذشته، قابله دارای اهمیت ویژه‌ای بود و قابلگى به‌عنوان يك مهارت، در جامعه، ارج نهاده می‌شد. قابله با بهره‌مندی از تجربه‌های پیشینیان، به زایمان زنان آبستن می‌پرداخت و حضور او نقش حیاتی در زنده‌ماندن مادر و نوزاد ایفا می‌کرد. همچنین برخی بیمار‌ی‌های زنانه، نیاز به قابله را برای تشخیص و درمان، ضروری می‌ساخت.

ویژگی‌های قابله

قابلگی، حرفه‌ای مخصوص زنان بوده است. مهارت، تجربه کافی، سرعت عمل، مهربانی، صبر، لطافت وی در برخورد با زائو، شناخت کافی، اطلاعات مناسب در امور زنان، زايمان و نوزادان، تخصص قابله در گرفتن نوزاد و تسهیل امر زایمان، در شمار ویژگی‌های مهم قابله است.

وظایف قابله

مهم‌ترین وظیفۀ قابله، کمک به زایمان زنان آبستن بوده است. از دیگر وظایف مهم قابله، تشخیص اولیه بیماری‌های مربوط به زنان است. معاینه داخلی زنان، بیشتر توسط پیرزنان با‌تجربه، صورت می‌گرفت. در برخی موارد قابله‌ها برای بیمار‌ی‌ها و درد‌های مربوط به زنان از روش‌های سنتی و تجربی مانند استفاده از تخم هویج، چای قابله و عصاره افسنتین بهره می‌گرفتند. آنها از این مواد برای بهبود شرایط زایمان نیز استفاده می‌کردند. از دیگر وظایف قابله، ایجاد شرایط مناسب برای زایمان زن باردار بوده است. اطباء مسلمان، شرایط زایمان آسان را به قابله‌ها آموزش می‌دادند. قابله‌های برای این منظور، فضای گرم و مرطوب مانند حمام برای کاهش درد مادر و زایمان آسان وی فراهم می‌کردند. قابله موظف بوده تا خروج كامل جفت در كنار زائو بماند و رحم را معاينه كند تا زوائدى از جفت در رحم باقی نمانده باشد. بی‌توجهی به این مرحله حساس از زایمان، سبب خونریزی زیاد در هنگام زایمان و در برخی موارد موجب مرگ مادر، نوزاد یا هر دوی آنها شده است. جدا‌سازی بند ناف نوزاد از مادر، یکی دیگر از وظایف قابله بوده است. پس از تکمیل فرآیند زایمان، قابله بند ناف نوزاد را به فاصلۀ چهار انگشت از بدن وی بریده و با تکه پارچه‌ای آغشته به روغن زیتون آن را می‌بست. همچنین قابله بدن نوزاد را با روغن ختمی ماساژ می‌داد تا اگر عضوی آسیب دیده به حالت اول برگردد. پیش از همه اینها، تخمین تاریخ زایمان، یکی از وظایف قابله بوده است. وی با تخمین روز زایمان متناوبآ به ديدار زن باردار می‌رفت.

باورهای خرافی

برخی قابله‌ها، برای زایمان آسان‌تر زائو، به سراغ باورهای خرافی می‌رفتند. از جمله باورهای خرافی، انداختن پنجه مريم در آب، دودكردن اسفند، بستن پاره‌اى سنگ يشم به ران زن و دردست گرفتن قطعه‌اى آهن‌ربا بوده است. همچنین اگر نوزاد، مرده به دنیا می‌آمد برای رهایی مادر از درد و رنج به او سفارش می‌کردند که مخلوطى از شير سگ را با عسل بخورد. نشستن زن حامله روى تخم كلاغ یا بستن پاره پوست كفتار بر شكم زن آبستن، از دیگر باورهای خرافی برخی قابله‌ها بود.

روند تکامل قابلگی

قابلگی در گذر زمان، مسیری را طی کرد که به ظهور دانش مامایی انجامید. با پیشرفت علم پزشکی، قابله‌ها که زنان بی‌سواد یا کم‌سوادی بودند، به تحصیل علم پرداختند و این امر، سبب گرایش قابلگی سنتی به مامایی مدرن شد.

مزایا و معایب زایمان در خانه با قابله

زایمان در خانه با کمک قابله مزایا و معایب متعددی را به‌دنبال دارد. از جمله مزایای این روش عبارت‌اند از:

1. کنترل روند زایمان طبیعی توسط مادر؛
2. افزایش احساس آرامش و راحتی مادر به‌دلیل در دسترس بودن امکانات رفاهی شخصی در منزل؛
3. کاهش بیماری‌های زنانه مانند عفونت؛
4. کاهش هزینه زایمان؛

همچنین در کنار مزایای زایمان با کمک قابله در منزل، این شیوه معایبی را نیز به‌دنبال دارد که عبارت‌اند از:

1. عدم دسترسی به روش‌های پزشکی نوین و مکمل‌های کاهش‌دهندۀ درد زایمان؛
2. افزایش احتمال آسیب به نوزاد و مادر در حین زایمان؛
3. بالا رفتن فشار خون مادر؛
4. عدم تشخیص نحوۀ قرار‌گرفتن جنین در رحم و قرار‌گیری نا‌مناسب جنین در فرآیند زایمان؛
5. افزایش خطر مرگ نوزاد؛
6. افزایش هزینه زایمان.

 

منابع

• «زایمان در خانه با قابله چه مزایا و چه معایبی دارد؟»، وب‌سایت niniplus، تاریخ بازدید: 30 آبان 1401ش.
• پاينده لنگرودی، محمود، آئين‌ها و باورداشت‌هاى گيل و ديلم، تهران، فرهنگ ایلیا، ۱۳98ش.
• جرجانى، اسماعيل بن حسين،كتاب ذخيره خوارزمشاهى، تصحیح محمدرضا محررى، تهران ۱۳۸۰ش.
• حجازی، حمیده، رساله خواص الاشياء، تهران، سفیر ادهال، 1392ش.
• طولابی، توران و صفائیان، بهاره، «دگرگشت مفهوم پزشکی و بهداشت در بستر روزنامه‌نگاری زنان: بررسی نمونه قابلگی و دایگی در دوره قاجار و پهلوی»، مطالعات تاریخی فرهنگی، شماره35، 1397ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 آبان 1401ش.
• قرطبى، عريب بن سعد کاتب، کتاب خلق الجنين و تدبير الحبالى و المولودين، الجزایر، چاپ نورالدين عبدالقادر و هنرى جاهيه، مکتبة فراریس، ۱956م.
• كاشانى، عبداللّه بن على، عرايس الجواهر و نفايس الاطايب، مصحح ايرج افشار، تهران، المعی، ۱۳۸۶ش.
• منتظر القائم، اصغر و دهقان، معصومه، «قابلگی و طب زنان در تمدن اسلامی»، مطالعات تاریخ پزشکی، شماره 4، 1391ش.