قزلباش
قزلباش؛ از اقوام شیعه‌مذهب ایرانی و ساکن در کشورهای مختلف.
قزلباش، نام یکی از اقوام شیعه‌مذهب در ایران، پاکستان، هند و افغانستان است که در عصر صفویه در ایران شکل گرفته و از مریدان شیخ حیدر اردبیلی بودند. آنها در اواخر حکومت صفوی از ایران به کشورهای دیگر از جمله افغانستان، هند و پاکستان مهاجرت کردند.
فلسفۀ نام‌گذاری
قزلباش، لفظ ترکی به‌معنای سرخ‌سر است. از آن‌جاکه مردان قوم قزلباش در زمان شیخ حیدر اردبیلی پدر شاه اسماعیل اول، کلاه سرخ‌رنگ بر سر می‌گذاشتند نام این قوم را قزلباش یعنی سرخ‌رنگ خواندند.[۱]
قزلباش در ایران
اصالت اقوام قزلباش ترک است.[۲]آنها از هفت قبیلۀ روملو، شاملو، استاجلو، تکلو، ذوالقدر، افشار، قاجار، صوفیان و ورساق بودند که از آسیای صغیر و شام (ترکیه و سوریه فعلی) به ایران مهاجرت کرده،[۳] در غرب کشور ساکن و از سوی پادشاهان برای جنگاوری به کار گرفته می‌شدند.[۴] این قبایل هفت‌گانه از مریدان شیخ حیدر اردبیلی، پدر شاه اسماعیل اول بودند. آنها در زمان شاه اسماعیل اول، به‌صورت یک نیروی واحد نظامی درآمدند. در آن زمان، واژۀ «قزلباش» بر طوایف مختلف ترک که در ترویج مذهب تشیع و حکومت صفویه نقش مهمی داشتند، اطلاق می‌شد.[۵]
فرهنگ
زبان
زبان اصلی مردم قزلباش، ترکی است ولی در پی مهاجرت به کشورهای افغانستان، هند، پاکستان و عراق، زبان و لهجۀ آنها نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی تغییر کرده است.[۶]
عقاید
قزلباش‌ها از نظر مذهب، شیعۀ دوازده‌امامی هستند؛ اما در سیر و سلوک، عقاید صوفیه را برگزیده و اطاعت مطلق از پیر طریقت و مرشد کامل را لازم و ضروری می‌دانستند.[۷]
آداب‌ورسوم
پوشیدن لباس‌های محلی، موسیقی سنتی با دوتار و خواندن اشعار به زبان ترکان قزلباش، بستن حنا در دست عروس و داماد و استفاده از غذاهای محلی از جمله آداب‌ورسوم مردم قزلباش است.[۸]
غذا
از غذاهای سنتی و محلی قزلباش‌های ایران، خورشت جرجرم است که از گیاهی به‌نام جرجرم به‌همراه گوشت گوسفند، لوبیا، ماش و آرد برنج تهیه می‌شود.[۹]
سبک پوشش
از زمان شکل‌گیری این قوم، مردم قزلباش، لباس خاصی را می‌پوشیدند. در زمان شیخ حیدر اردبیلی و به‌دستور او، مردان قزلباش از کلاه سرخ‌رنگ نمدی و عمامۀ سبز ابریشمی استفاده می‌کردند تا متحدالشکل باشند.[۱۰]کلاه آنها دارای تاج نوک بلند، قطور و سرخ‌رنگ بود که به تعداد دوازده امام، دوازده چین کوچک یا دوازده تَرَک داشت. آنها، همچنین، اطراف کلاه، دستاری سفید یا سبزرنگ از جنس پشم یا ابریشم می‌پیچیدند.[۱۱]ابریشم دست‌بافت به رنگ قرمز، پیراهن قرمزرنگ (کُینَک) یا کرم‌رنگ ابریشمی (آق تافتان)، سربندی ریشه‌دار (آله کالاخه)، شال کمر (بَل قورشاق)، شلوار (تامان)، جلیقه، کت پشمی و پاپیچ (دولاق) از جمله لباس‌های محلی مردان قزلباش هستند که از جنس ابریشم یا پشم درست می‌شوند.[۱۲] لباس زنان و دختران در میان اقوام قزلباش متفاوت است، زنان متأهل از سربند و پیشانی‌بند سوزن‌دوزی شده استفاده می‌کنند. پیراهن آستین‌گشاد، دامن‌های سوزن‌دوزی و تزئین‌شده با نوار و جلیقه سکه‌دوزی شده از دیگر لباس‌های محلی زنان قزلباش است. لباس دختران قزلباش قبل از ازدواج و بعد از ازدواج متفاوت است. آنها قبل از ازدواج، از کلاهی به‌نام کُلته که قسمت جلوی آن با سکه و نوار تزئین شده به‌همراه روسری ابریشمی قرمزرنگ استفاده می‌کنند. پس از آن و در زمان ازدواج، زمانی‌که دختران قزلباش می‌خواهند ازدواج کنند، کُلته را برداشته و کلاه دیگری به‌نام آله کالاخه روی سر می‌گذارند.[۱۳]
مدیریت بدن
مردان قزلباش، ریش خود را تراشیده، سبیل بلند گذاشته و بر روی سر تراشیدۀ خود کاکل بلند می‌گذارند.[۱۴]
مشاهیر
از افراد نام‌دار در میان اقوام قزلباش، افرادی همچون سردار کابلی، غلام سرور جویا در افغانستان،[۱۵]میرزا یعقوب‌خان قزلباش در پاکستان، محمد اکرم‌خان قزلباش و محمد افضل‌خان قزلباش در هند هستند.[۱۶]
سیاست
اقوام قزلباش در گذشته، نقش اساسی در امور سیاسی و حکومتی صفویه در ایران[۱۷] و نادرشاه افشار در افغانستان داشتند. حکمرانی در هندوستان، کربلا، کاظمین و بغداد در عراق از دیگر فعالیت‌های سیاسی اقوام قزلباش است.[۱۸]
اقتصاد
قزلباش‌ها، در طول تاریخ به کارهای دولتی، اداری، صنعت و تجارت در میان شهرها مشغول بوده‌اند.[۱۹]
قزلباش در افغانستان
دراواخر دورۀ صفوی در ایران، طوایف قزلباش به‌دلیل اختلاف درونی، متفرق شده و عده‌ای ایران را ترک و وارد افغانستان شدند. این گروه در سال 1737م به‌همراه نادرشاه افشار وارد افغانستان شده، در شهرهای کابل و هرات ساکن شدند و به کارهای دولتی و تجارت اشتغال یافتند.[۲۰]در زمان عبدالرحمان و حبیب‌الله خان، عدۀ زیادی از آنها به‌دلیل شیعه بودن کشته شدند و عده‌ای هم افغانستان را ترک و به هند و پاکستان رفتند.[۲۱]
قزلباش در پاکستان
قزلباش‌ها در پاکستان از جمله اقوام سیاسی شیعه هستند که از اعتبار و قدرت سیاسی خوبی در این کشور برخوردار هستند.[۲۲]
قزلباش‌ها در هند و عراق
آنها از خاندان محمداکرم خان قزلباش هستند که سالیان زیادی در هندوستان، کربلا، کاظمین و بغداد حکومت کرده و از نظر اعتقادی از شیعیان متعصب و سرسخت هستند.[۲۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه قزلباش.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه قزلباش؛ آقابابایی، «قزلباش»، دایرة المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص129.
- ↑ شایسته، «رویکرد تحلیلی به آثار و پیآمدهای فراز و فرود قزلباشان در دورۀ صفویه»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سومر، نقش ترکان آنا طولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، 1371ش، ص209.
- ↑ آقابابایی، «قزلباش»، دایرة المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص128-129.
- ↑ آقابابایی، «قزلباش»، دایرة المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص128.
- ↑ تکمیل همایون، «نقش تشیع در جنبشهاى سیاسى صوفیان قزلباش»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ «مراسم حنابندان قزلباش»، وب‌سایت استانداری گلستان.
- ↑ شارت لو، «طرز تهیه خورست جرجرم»، وب‌ساست توسعۀ مینو.
- ↑ آقابابایی، «قزلباش»، دایرة المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص128.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه قزلباش.
- ↑ منصوری، «جلوه‌گری رنگ و نقش در لباس سنتی‌قوم قزلباش»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ منصوری، «جلوه‌گری رنگ و نقش در لباس سنتی‌قوم قزلباش»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ آقابابایی، «قزلباش»، دایرة المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص129.
- ↑ «اقوام افغانستان»، ویکی‌فقه.
- ↑ سلطان الواعظین شیرازی، شب‌های پیشاور، 1370ش، ص93 و 97.
- ↑ شایسته، «رویکرد تحلیلی به آثار و پیآمدهای فراز و فرود قزلباشان در دورۀ صفویه»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سلطان الواعظین شیرازی، شب‌های پیشاور، 1370ش، ص93.
- ↑ «اقوام افغانستان»، ویکی‌فقه.
- ↑ آقا بابایی، «قزلباش»، دایرة‌المعارف تشیع، 1386ش، ج13، ص131.
- ↑ سلطان الواعظین شیرازی، شب‌های پیشاور، 1370ش، ص97.
- ↑ عارفی، شیعیان پاکستان، 1385ش، ص411.
- ↑ سلطان الواعظین شیرازی، شب‌های پیشاور، 1370ش، ص93.
منابع
- «اقوام افغانستان»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 16 اسفند 1401ش.
- آقابابایی، حمید، «قزلباش»، دایرة‌المعارف تشیع، تهران، شهید سعید محبی، چ1، 1388ش.
- بشارت‌لو، علیرضا، «طرز تهیۀ خورشت جرجرم»، وب‌سایت توسعۀ مینو، تاریخ درج: 14 بهمن 1392ش.
- تکمیل همایون، ناصر، «نقش تشیع در جنبشهاى سیاسى صوفیان قزلباش»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15، اسفند 1400ش.
- سلطان الواعظین، محمد، شب‌های پیشاور، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ34، 1370ش.
- سومر، فاروق، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعۀ دولت صفوی، ترجمه احسان اشراقی و محمدتقی امامی، 1371ش.
- شایسته، فریدون، «رویکرد تحلیلی به آثار و پیآمدهای فراز و فرود قزلباشان در دورۀ صفویه»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج: 28 تیر 1395ش.
- عارفی، محمد اکرم، شیعیان پاکستان، قم، شیعه‌شناسی، 1385ش.
- «مراسم حنابندان قزلباش»، وب‌سایت استانداری گلستان، تاریخ درج: 24 مرداد 1395ش.
- منصوری، مریم، «جلوه‌گری رنگ و نقش در لباس سنتی قوم قزلباش»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1400ش.