قلهک

قلهک؛ محله‌ای در شمال تهران واقع در منطقة ۳ شهرداری.

قلهک، یکی از محله‌های مرفه‌نشین تهران است که در منطقة ۳ شهرداری واقع شده و آب‌وهوای دل‌پذیری دارد. این منطقه از گذشته دارای چندین رشته قنات بوده که هنوز هم برخی از آن‌ها در این منطقه جاری است. در این محله، تنوع ادیان نیز وجود داشته و مسلمانان، یهودیان و ارمنیان در کنار هم زندگی می‌کنند. منطقة قلهک مانند نیاوران و قیطریه در تهران از محبوبیت زیادی برخوردار است.

واژه‌شناسی

برخی منابع، واژة قلهک را از قلا، معرب کلا و مخفف کلات به‌معنی قلعه می‌دانند. شکل قدیمی کلات به‌صورت کلاک است که معرب آن کلمة قلعه است. کلاک در گویش مازندارنی به‌صورت کلا یا قلا درآمده است. بعدها پسوند صفت‌ساز «ک» در زبان پهلوی به این واژه افزوده شد و حرف «ه» پس از الف به این کلمه اضافه شد که به شکل کلاهک یا قلاهک درآمد. با گذشت زمان این واژه به واژة قلهک تغییر شکل یافت.

پیشینه

در دوران قاجاریه، قلهک از جمله مناطق خوش آب‌وهوای شمیران بود. قلهک اولین باغ-روستایی بود که در مسیر تهران به شمیران قرار داشته و از آن‌جا راه‌هایی به دیگر روستاهای شمیران وجود داشت. یکی از دلایل شهرت این باغ‌روستا، واگذاری آن از سوی محمدشاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۶۴ قمری) به دولت انگلستان است. قلهک در سال ۱۲۵۱ق، سفارت ییلاقی انگلستان شد. در آن زمان بخشی از ایرانیان نیز در آن منطقه خانه داشتند اما مالکیت و اختیار کامل این منطقه با دولت انگلستان بود و بخشی از خاک این کشور محسوب می‌شد. کدخدای این باغ-روستا را نیز دولت انگلستان تعیین می‌کرد. در دوران حکومت ناصرالدین شاه (۱۲۲۷-۱۲۷۵ شمسی) با وجود این‌که قلهک متعلق به انگلیسی‌ها بود، مکان تفرج‌گاه شاه نیز محسوب می‌شد. در دورة مشروطیت (۱۳۲۳-۱۳۲۷ق)، قلهک محل مجادلات سیاسی بود. عده‌ای از مشروطه‌خواهان از جمله سیدحسن تقی‎زاده، معاضدالسلطنه، دهخدا و بهاءالواعظین پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه در سال ۱۳۲۵ق به قلهک رفته و در عمارت ییلاقی انگلیسی‌ها تحصن کردند. لیاخوف روسی‌ (فرماندار نظامی وقت تهران) با شماری از قزاق‌ها عمارت را محاصره کردند. این عمل آن‌ها منجر به اعتراض دولت انگلیس شد و با میانجی‌گری انگلیسی‌ها، تمام تحصن‌کنندگان از ایران تبعید شدند. در دوران حکومت احمدشاه قاجار (۱۳۲۷-۱۳۴۴ق)، قلهک میدان اسب‌دوانی داشت و اتباع کشورهای مختلف برای تفریح و اسب‌دوانی به قلهک می‌رفتند. در دوران حکومت رضاشاه در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۰۶ش پس از لغو کاپیتولاسیون، اختیار قلهک از دولت انگلیس گرفته شد و تنها باغ سفارت برای آن‌ها باقی ماند. مردم ساکن در باغ‌روستای قلهک به کشاورزی، باغ‌داری و کارگری در کارخانجات مهمّات‌سازی مشغول بودند. انواع غلات، میوه‌ها و سبزیجات در این روستا کشت می‌شد. جمعیت این روستا در دهة ۱۳۳۰ش حدود ۶ هزار نفر بود که در تابستان به ۱۰ هزار نفر می‌رسید.

مکان‌های دیدنی

باغ قلهک؛ باغ قلهک امروزه در حد فاصل خیابان دولت و پل صدر است. وسعت آن در حدود ۲۰ هزار هکتار است. در این باغ، اقامتگاه تابستانی سفارت انگلیس قرار داشت. آن‌ها جشن‌ها و جلسات خود را در این مکان برپا می‌کردند.

گورستان متفقین؛ این گورستان یکی از گورستان‌های قدیمی این محل بوده و برخی از افراد دولت انگلیس در آن‌جا دفن شده‌اند. به این گورستان، دولت گفته می‌شد. زمین این گورستان حدود ۳ هزار متر مربع بوده که چمن‌کاری و انواع گل‌های رنگارنگ در آن دیده می‌شود. در سال ۱۳۳۹ش ملکه الیزابت دوم به ایران سفر کرد و در سفارت‌خانة انگلستان در قلهک ساکن شد. او دستور داد تا کمیسیون جنگ‌های مشترک المنافع را در ایران تأسیس کنند. پس از این کار افرادی که در فاصلة جنگ جهانی اول تا جنگ جهانی دوم در ایران درگذشتند به این قبرستان منتقل شدند.

خانة کیانیان؛ این باغ در خیابان یخچال واقع شده و از جمله میراث فرهنگی و طبیعی شهر تهران محسوب می‌شود. این باغ در سال ۱۳۸۴ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و قدمت حدود ۱۰۰ ساله دارد.

پردیس قلهک؛ پردیس سینمایی قلهک در خیابان یخچال قرار داشته و علاوه بر سینما، سالن فوتسال، بدنسازی و اسکواش نیز دارد.

سینما فرهنگ؛ این سینما در سال ۱۳۴۸ش با نام سیلورسیتی افتتاح شد. سینما فرهنگ، در سال ۱۳۸۰ش بازسازی شد.

موزة آب؛ باغ‌موزه آب در خیابان یخچال واقع شده و ترکیبی از باغ‌های ایرانی با تکنولوژی و معماری روز است. با قدم زدن در این باغ می‌توان با نقش آب در دنیای علم آشنا شد.

مسجد اعظم قلهک؛ این مسجد در دهة ۴۰ش توسط آیت‌الله خوانساری ساخته شد. بنای آن از خشت و گل بود. در کنار مسجد اعظم، حسینیه‌ای نیز قرار دارد. در این حسینیه، نخل عزای امام حسین نگهداری می‌شود. برخی در روز‌های تاسوعا و عاشورا حلوا پخته و زیر این درخت می‌برند تا متبرک شود. نخل‌برداری مسجد قلهک رسم دیرینة حدود ۱۵۰ ساله است.

کلیسای پروتستان آلمان؛ این کلیسا در سال ۱۳۳۷ش در تهران بنا شد. در آن زمان شهروندان آلمانی زیادی در تهران زندگی می‌کردند و به‌همین دلیل کلیسایی برای آن‌ها ساخته شد. این کلیسا نقش پررنگی در روابط اجتماعی ایران و آلمان داشت.

از سایر مکان‌های دیدنی قلهک می‌توان به موزة شهید بهشتی، مسجد جامع قلهک، کوچه ده (نام فعلی: کوچة سجاد) و کوچة تلفن‌خانة قلهک (نام فعلی: شهید یزدانیان) اشاره کرد.

بوستان‌های قلهک

در این منطقه دو بوستان خلیج فارس و محصل در خیابان یخچال قرار دارند.

افراد سرشناس منطقه

از ساکنان معروف قلهک می‌توان به سیدمحمد بهشتی (سیاست‌مدار و فقیه)، مرتضی مطهری (روحانی، استاد فلسفة اسلامی و عضو هیئت مؤتلفة اسلامی) و غلام‌حسین بنان (بنیان‌گذار انجمن موسیقی ایران) اشاره کرد. خانة آیت‌الله بهشتی توسط شهرداری خریداری شده و به‌صورت خانه‌موزه درآمد. عباس کیارستمی (کارگردان، فیلم‌نامه نویس، تدوین‌گر، عکاس و تهیه کننده معروف سینما) نیز متولد محلة قلهک است.

دسترسی

قلهک از شمال به درب دوم محلة دروس و احتشامیه، از جنوب به قبا، از غرب به حسن‌آباد و از شرق به دروس منتهی می‌شود. محلة قلهک، دسترسی خوبی به ایستگاه‌های مترو دارد. دو ایستگاه دکتر شریعتی و ایستگاه مترو قلهک هر دو دسترسی به منطقة قلهک را آسان کرده‌اند. از طریق متروی قلهک به آسانی می‌توان به مناطق تجریش یا ترمینال جنوب (به دلیل قرار داشتن در یک خط مترو) و از آن‌جا به فرودگاه امام خمینی دسترسی داشت. قلهک به خیابان‌ شریعتی (از اصلی‌ترین و قدیمی‌ترین و مهم‌ترین خیابان‌های تهران) دسترسی دارد و عبور و مرور به محلة قلهک از طریق تاکسی و اتوبوس به راحتی انجام می‌شود.

خیابان‌های قلهک

در قلهک دو خیابان وجود دارد. خیابان شیدایی یکی از بهترین خیابان‌های تهران برای زندگی است. خیابان شیدایی به‌دلیل اشتراک با محله دروس خیابان افراد مرفه‌نشین تهران محسوب می‌شود. خیابان دیگر قلهک، خیابان یخچال است که بهترین خیابان قلهک برای زندگی است. خیابان یخچال دارای دسترسی بسیار خوبی به سه‌راهی یخچال در خیابان شریعتی دارد.

باغ‌های قدیمی قلهک

از باغ‌های قدیمی قلهک می‎توان به باغ ساعدالدوله، باغ حشمت‎الدوله، باغ دادیان، باغ مهدی‌قلی‎خان هدایت، باغ قوام، باغ محمد دانشور، باغ کلیسا و باغچۀ هادی دولت‎آبادی پدر یحیى دولت‎آبادی (از موسسان نهادهای نوین آموزشی در ایران) اشاره کرد.

منابع

• اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
• بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، زوار، ۱۳۴۷ش.
• «جشن جنجالی باغ قلهک»، سایت الف، تاریخ درج مطلب: ۲۹ فروردین ۱۳۹۷ش.
• چاپارباشی، علی‎اکبر بن عبدالجلیل، «جغرافیای شمیران»، یغما، تهران، س۱۹، شماره ۲۲۲، ۱۳۴۵ش.
• دولت‎آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، عطار و فردوسی، چ۲، ۱۳۶۱ش.
• «زندگی در محله قلهک چگونه است؟آشنایی با امکانات و شرایط زندگی»، سایت دیوار، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۴۰۰ش.
• ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ۱، ۱۳۷۴ش.
• «صفر تا صد آشنایی با محلة قلهک تهران»، سایت آقای املاک، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، استان مرکزی، تهران، دایرة جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۲۸ش.
• «قلهک تهران: آشنایی با محلة قلهک در تهران»، سایت ایرانی‌جو، تاریخ بازدید: ۳۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• «قلهک روستایی زیبا که محله‌ای پرآوازه شد»، سایت کوچه‌گرد، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• «قیمت رهن و اجاره آپارتمان در محله قلهک»، سایت اقتصاد۲۴، تاریخ درج مطلب: ۵ آبان ۱۴۰۰ش.
• کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، دانشگاه ملی ایران، چ۱، ۱۳۵۵ش.
• کریمان، حسن، قصران (کوهسران)، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
• کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، تابان، ۱۳۵۴ش.
• کسروی، احمد، نام‌های شهرها و دیه‌های ایران، تهران، موسسة مطبوعاتی شرق، ۱۳۳۵ش.
• معیرالممالک، دوست‌علی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به‌تحقیق خدیجه نظام‌مافی، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
• معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
• نفیسی، سعید، تاریخ شهریاری، تهران، شورای مرکزی جشن‌های ایران، ۱۳۴۴ش.
• هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات: توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من، تهران، زوار، ۱۳۴۴ش.
• هدایت، مهدی‌قلی، گزارش ایران (قاجاریه و مشروطیت)، به‌تحقیق محمدعلی صوتی، تهران، نقره، ۱۳۶۳ش.
• هاردینگ، آ.، خاطرات سیاسی، به‌ترجمۀ جواد شیخ‌الاسلامی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۰ش.
• هردوان، ژ.، در زیر آفتاب ایران، به‌ترجمۀ مصطفى مهذب، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۲۴ش.
• Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887.
• Curzon, G. H., Persia and the Persian Question, London, 1892.
• Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.